Су – өмірдің нәрі. Сондықтан болар, судың табиғаттағы және адамзат өміріндегі рөлін дана халқымыз «Су – тіршілік көзі» деп бір ауыз сөзбен түйіндеген. Жыл өткен сайын суға деген сұраныс артып келеді. Бар суды тиімді пайдаланып, үнемдеп үйренбесек таяу жылдары тіршілік көзі қат дүниеге айналуы мүмкін.
Ғалымдар жылдан-жылға су көздері тартылып, шаруаларды құрғақшылық қысатынын ескертіп-ақ келеді.
Бұл мәселені Мемлекет басшысы да назардан тыс қалдырған емес. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл мәселеге байланысты Үкіметке бүгінгі ахуалды басшылыққа ала отырып, суды үнемді пайдаланудың тетіктерін қарастыруды тапсырған болатын. Қазір өңірлерде су қоймалары салынып, тозығы жеткендерін қайта жөндеу жұмыстары жандана бастады.
Президент өз Жолдауында елдегі су тапшылығының зардабын азайту үшін тиісті сараптамалар мен талдаулар қажет екенін жеткізді.
“Шаруалар мен өнеркәсіп өкілдеріне суға қатысты сапалы сараптамалар мен болжамдар керек. Бұл талдаулар әр жылы және орта мерзімді кезеңде судың мөлшері қандай болатынын да қамтуы қажет. Сондықтан бәрін алдын ала жоспарлаған жөн. Сондай-ақ ішкі су ресурстарын үнемдеп пайдалану өте маңызды. Суды үнемдейтін технология өте баяу енгізілуде. Суды шақтап пайдалану мәдениеті де жоқ. Еліміздің кейбір өңірлерінде суды ең көп жұмсайтын ауыл шаруашылығы саласында оның 40 пайызы босқа ысырап болып жатыр. Су шаруашылығы нысандарының 60 пайызы тозып тұр. Олқылықтың орнын толтыру үшін өте батыл және шұғыл шаралар қажет. Ең алдымен, суды үнемдейтін озық технологияны енгізу ісін тездетіп, оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың гектарға дейін кеңейту керек. Көктемгі қарғын суды жинау және оны егістікке жеткенше құмға сіңіріп жоғалтып алмау мәселесі шешімін табуға тиіс. Өйткені оның бәрі – ішкі су қорымыз. Ол үшін 20 жаңа бөген салу, кемінде 15 су қоймасына күрделі жөндеу жүргізу және 3500 шақырымдық каналды жаңғыртып, цифрлық тәсілмен бақылауға алу керек. Негізгі міндет – 2027 жылға қарай қосымша екі текше шақырым суға қол жеткізу”, – деді Тоқаев.
Осы орайда, былтыр қаңтарда су шаруашылығы саласының мамандары «Шардара» су қоймасында апаттық жағдай орын алса, төменгі бөлігіндегі 34 мың халқы бар 22 елді мекенді су басу қаупі барын айтып, дабыл қаққан болатын. Кейіннен Шардара ауданының әкімі елді мекендерді су басып қалу қаупі жоқтығын мәлімдеді. Облыс әкімдігі көктемгі су тасқынына қарсы дайындық жұмыстары тұрақты жүргізіліп жатқанын хабарлады. Жол картасына енгізілген тапсырмалар орындалған.
Бұл орайда тиісті қолдаулар көрсетілді. «Тұран-Су» мекемесі қажетті құрал жабдықтар мен техникалармен толық қамтамасыз етілді. Механикалық тазалау жұмыстарын өндірістік кестеге сәйкес аяқтау міндеттелген. Су шаруашылығы жүйелерін күтіп ұстау, елді мекендердің тыныс-тіршілігін ағын сумен қамтамасыз ету басты назарда. Облыс әкімі Дархан Сатыбалды әкімдік аппаратының апталық отырысында су тасқынының алдын алу мақсатында тиісті шаралар өз мерзімінде орындалып, облыс аумағындағы бөгеттерді нығайту, арықтар мен каналдар жүйелерін тазалау жұмыстарын жүргізуді тапсырды. Гидротехникалық құрылыстардың жағдайы жан-жақты тексеруді, жауапты мекемелерге көрші мемлекеттен келетін су мөлшерін бақылауда ұстап, дұрыс үйлестіруді жүктеді. Биыл су тасқынына жол берілмеуі керектігін айтты. Ал Түркістан облысы төтенше жағдайлар департаментінің бастығы Асқар Төлешев жоспарланған 20 іс-шараның 19-ы толығымен аяқталғанын жеткізді. Ал 1 ісшара яғни, «Қараспан» су торабындағы жұмыстардың 45 пайызы аяқталған. «Тұран су» мекемесімен жоспардан тыс қосымша Келес, Ақсу өзені бойында 1,3 шақырым арна жағалауы реттеліп, 748,8 қой тастары және 416 дана габион торларымен бекітілген. Сондай-ақ департамент бастығы атқарылған жұмыстардың нәтижесінде Сарыағаш, Сайрам, Келес, Ордабасы аудандарының 20 елді мекенінде су тасқыны қаупі сейілгенін мәлім етті. Департаменттің аумақтық бөлімшелерімен өткен жылдың қараша айында елді мекендердің дайындығы тексеріліп, 7 аудан, қаланың 40 елді мекеннің дайын еместігі туралы хабар берілген. Қазіргі таңда 29 елді мекенде кемшіліктер жойылды. Тасқынға қарсы 101 мың дана қап, 8 мың тонна жанар-жағармай қоры мен 40 млн теңге көлеміндегі азық-түлікке меморандум жасалып, 296 бірлік инженерлік техника әзірленген. Сонымен қатар төтенше жағдайлар департаментінің 175 жеке құрамы мен 144 құралы, «Тұран су» мекемесінің 40 бірлік инженерлік техникасы дайын. Қиын жағдайдағы «Қапшағай», «Ырмақ-Өзен» «Майдантал» су қоймалары күрделі және ағымдағы жөндеуден өткізілген. Ал «Шардара» су қоймасы мен «Көксарай» су реттегішінде тасқын суды қабылдауға шамамен 4 млрд текше метр көлемінде бос қоры бар.
Осы орайда өңірде сарқынды суларды қайта өңдеп, кәдеге жарату жолдары да қарастырыла бастады. Бұл жоба біздің облыста да қолға алынып, халық тығыз орналасқан Сайрам ауданындағы сарқынды суларды қайта тазартып, егістік алқаптарға пайдалану мақсатында осыдан алты жыл бұрын мемлекет қазынасынан 849,887 миллион теңге қарастырылған. 2019 жылы пайдалануға берілуі тиіс нысан мердігер мекеме «ХМСУ Шымкентмелиорация» ЖШС-нің шалағай тірліктерінің кесірінен төрт жылға кешіктірілді. Рас, бөлінген ақшаны бұған дейін игеріп қойған мекеме назардағы нысанды ертерек өткізгісі-ақ келген, алайда, ондағы шалағай тірліктер көзге ұрып тұрған соң тапсырыс беруші мекеме оны қабылдамаған.
Жалпы, Сайрам ауданында сарқынды сулардың проблемасы аз айтылмайды. Аудан орталығындағы көпқабатты тұрғын үйлердің сарқынды суын айтпағанда, түрлі мал сою цехтары мен көлік жуу орталықтары сияқты қызмет көрсету орындарынан шыққан шайынды су да мәселені күрделілендіріп жіберген. Қоршаған орта ластанып, жағымсыз иіс ауаға жайылып кеткен соң тұрғындар дабыл қағып, бұл мәселеге биліктің назарын аударды. Міне, сол сәтте мәселені түбегейлі шешу үшін сарқынды суды қайта өңдеу жобасы ұсынылады. Бірақ, екі жылда бітуі тиіс нысан аттай алты жылға созылып, облыс, аудан әкімдерінің тікелей қадағалауға алуының арқасында ғана әупіріммен біткен болды.
Өткен жылы аудан әкімдігінің ұйымдастыруымен БАҚ өкілдері сол нысанның ашылу рәсіміне қатысқан болатын. Қарабұлақ ауылының оң қапталындағы нысан негізінен отыз шақырым жердегі Ақсукент ауылындағы көпқабатты үйлерден шыққан сарқынды суды қайта өңдейді. Сондай-ақ, қалдығы көбірек басқа қызмет көрсету орталықтарының да шайынды сулары осында өңделеді. Тәулігіне 3 мың текше метр суды тазартуға қауқарлы қондырғыдан шыққан су егістік алқаптарына жіберіледі. «2017 жылдан бері ауданымыздағы тазартқыш нысанның жобалық-сметалық құжаттамасында ауытқу болғандықтан нысан қабылданбай келген. Және кемшіліктері жайында бірнеше рет сотқа жүгінуге тура келді. Осы жағдайлардың себебінен нысан бүгінге дейін пайдалануға берілмей келді. Облыс әкімі Дархан Сатыбалды нысанның жұмыс барысымен танысып, тиісті мердігер мекемеге ақауларды қалпына келтіру үшін бір ай мерзім берген болатын. Бір айдың ішінде тиісті құзырлы мекемелермен бірлесіп жұмыстар атқарылды. Енді бұл нысан жеке өзімнің бақылауымда болады. Сонымен қатар, мердігер тарапынан егер қандай да бір қиындықтар туындап жатса, қайтадан қалпына келтіруге бес жылға дейін кепілдік бар» дейді аудан әкімі Арман Сәбитов.
Аталған нысанда әзірше алты адам тұрақты жұмыс істейді. Мердігер мекеменің айтуынша, мұнда жұмыс істегісі келетіндер көп емес. «Бұл қондырғыларды біз Қытай, Ресей және Германия сияқты өндірісі жолға қойылған шетелдерден алып келдік. Барлық қондырғы бір орыннан автоматты түрде басқарылатындықтан мұны бір сәтке де қараусыз қалдыруға болмайды. Техниканың тілін жетік білетін мамандар жеткіліксіз. Бастапқыда оны басқаратын мамандарды даярлап беруді өз міндетімізге алдық, бүгінде арнайы оқып жатқан мамандар бар» деді мердігер мекеме басшысы Сапаралы Қарсыбаев.
Мамандардың айтуынша, тазартылған су тек егістік алқаптарға ғана пайдаланылады. Жыл он екі ай жұмыс істейтін қондырғы тәулігіне 3 мың текше метр судан тазалап шығара берсе, оның өзі көл-көсір дүниеге айналатыны анық. Мұны есептеп көрген жергілікті тұрғын енді егістік алқабымыз ағын судан тапшылық көрмейтін болады дейді. Өзін Мұратжан Сайдахметов деп таныстырған Қарабұлақ ауылының тұрғыны «біздің ауылда мал шаруашылығы да, егін шаруашылығы да жақсы жолға қойылған. Сондай-ақ, қызмет көрсету орталықтары да күн санап көбейіп келеді. Оның бәрі сусыз жұмыс істемейтіні белгілі. Соның сарқынды суын тиімді пайдаланып, қайта өңдеп жатсақ оның өзі жақсы емес пе?! Біздің оңтүстік өлкенің ауа райы жылы болғандықтан бір жылда екі рет, тіпті үш рет өнім алуға мүмкіндік бар. Бұл мәселені бізге дейінгі алдыңғы буын ағаларымыз да айтып жүретін. Марқұм Адурасулдада Райишев, Аматқұл Карулов ағаларымыздың көтерген мәселелері енді жүзеге асып жатыр. Ең бастысы, қайта өңделген су таза болса екен…» дейді ол.
Аталған суды егістік алқапқа пайдалану санитарлық-тазалық нормаларына қаншалықты сәйкес келетініне тоқталсақ, бұл орайда, мердігер мекеме басшысы ай сайын арнайы сараптама жүргізіліп тұратынын жеткізді. Қазіргі таңда нысандағы сүзгілердің жұмысы талаптарға сай болуы тиіс. Ол аудан әкімі Арман Сәбитовтің тікелей бақылауында болмақ.
Жалпы Түркістан өңірінде облыс әкімі Дархан Сатыбалдының тапсырмасымен ауыл шаруашылығы және су шаруашылығы салаларын арнайы техникамен қамту жұмыстары қарқынды жүріп жатыр. Бүгінде Түркістан қаласында «Тұран су» мекемесі мен аудан, қала әкімдіктеріне арнайы техникалар тапсырылған. Үнемделген қаржы есебінен былтыр 17 арнайы техника сатып алынып, коммуналдық меншіктегі 680 шақырым каналдарға механикалық тазалау жұмыстары жүргізілді. Таяуда ғана «Тұран су» мекемесіне – 15, аудан, қалаларға 14 арнайы техника тапсырылды.
«Тұран су» мекемесіне 1,3 млрд. теңгеге 15 дана «HITACHI» экскаваторы тапсырылса, аудан, қала әкімдіктеріне құны 756,4 млн. теңге құрайтын 14 дана арнайы техника табысталды. Атап айтқанда, Қазығұрт, Сарыағаш, Келес, Сауран, Сайрам, Бәйдібек, Созақ аудандары мен Арыс қаласына техникалар берілді.
Өңірде 2024 – 2025 жылдары 938 шақырым каналға механикалық тазалау жұмыстары атқарылады деп жоспарланып отыр. Мемлекет басшысы ауыл шаруашылығы саласында судың 40 пайызы босқа ысырап болып жатқандығын атып өтіп, суды үнемдейтін озық технологияны енгізу ісін тездетіп, оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың гектарға дейін кеңейтуді тапсырды. Осы ретте ҚР АШМ-не су үнемдеу технологияларына инвестициялық субсидия көлемін 50%-дан 80%-ға ұлғайту жөнінде ұсыныс берілген. Жалпы су үнемдеу технологияларын 2028 жылға қарай 100 мың гектар алқапқа енгізу межеленген. Өңірде суармалы алқаптарды ағын сумен қамту, каналдар мен қашыртқыларды тазалау жұмыстары жалғасады.
Осы ретте, таяуда облыстық мәслихат төрағасы Н.Әбішовтің төрағалығымен мақта шаруашылығы мен көктемгі егіс жұмыстарына дайындық барысын талқылаған жиын өтті.
Мақта және егін шаруашылығы бойынша өзекті мәселелердің шешілуіне ықпал ету, диқандар мен шаруалардың мемлекеттен тиісті көмектерді кедергісіз алуына атсалысу жиынның басты мақсаты болды.
Жиынға облыс әкімінің орынбасары Е.Кенжеханұлы, Жетісай, Мақтаарал, Шардара аудандарының әкімдері мен мәслихат төрағалары және осы аудандардың ауыл шаруашылығы бөлімдері мен «Қазсушар» РМК облыстық және аудандық мекемелерінің басшылары, «Оңтүстік» аймақтық инвестициялық орталығының, «Ырыс» микроқаржы ұйымының өкілдері қатысты.
Күн тәртібіне мақта және егін шаруашылығындағы қордаланған проблемалар, ағын су және микроқаржының берілу жайы шығарылды.
Жиында облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы басшысының орынбасары Ә.Плалов, «Қазсушар» республикалық мемлекеттік кәсіпорны облыстық филиалының директоры Қ.Бедебаев, «Оңтүстік» аймақтық инвестициялық орталығының басқарма төрағасы Б.Әбілдабек, «Ырыс» микроқаржы ұйымының басқарма төрағасы М.Мыңбаев баяндама жасады.
Баяндамашылар көктемгі егіс жұмыстары, ағын су және мақта шаруашылығына қатысты шаруаларға мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдау мен оны алу тетіктерін түсіндірді.
Атап айтқанда, Ә.Плалов 2024 жылға минералды тыңайтқыштарды субсидиялау бағдарламасына бюджеттен 7 млрд. теңге бөлініп, оған 82 мың тоннадан астам тыңайқышты субсидиялау жоспарланғандығын жеткізді.
Сонымен қатар, отандық тыңайтқыш өндіруші «ҚазАзот» АҚ-мен 60 мың тоннаға меморандум түзіліп, дала жұмыстары басталғанға дейін облысқа 25 мың тонна тыңайтқыш жеткізілетіндігін хабарлады.
Сондай-ақ, ағымдағы жылдан бастап жеңілдетілген жанар-жағармайдың көлемін қалыптастыру Gosagro.kz порталы арқылы жүргізілетіндігін, бүгінгі күнге көктемгі дала жұмыстарына 6 746 агроқұрылымнан 21,8 мың тоннаға өтінім түскендігін айтты.
Басқарма басшысы орынбасарының айтуынша, көктемгі дала жұмыстарын қаржыландыруға «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ арқылы 13,4 млрд. теңге несие бөлу жоспарланған. Оның ішінде «Кең дала» бағдарламасы арқылы 10 млрд. теңге, тікелей зауыттарға 2,5 млрд. теңге және несие серіктестіктері арқылы 868 млн. теңге бөлінетін болады. Нәтижесінде, 68 мың гектарға жүргізілетін дала жұмыстары қаржыландырылады. Бүгінгі күнге 1,2 млрд. теңгенің өтінімі мақұлданып, оған 978,8 млн. теңге бөлінді.
«Қазсушар» РМК облыстық филиалының директоры Қ.Бедебаев ағын сумен қамтамасыз ету және сор шаю жұмыстарына тоқталды. Оның айтуынша, Жетісай ауданы бойынша қысқы сор шаюға жоспарланған 54 520 гектар жердің қазіргі таңда 14 904 (26%) гектары шайылған. Ал, Мақтаарал ауданы бойынша жоспарланған 47 439 гектар жердің 18 104 (38%) гектарының соры шайылған. Осы аудандар бойынша сор шаю жұмыстарын наурыз айында аяқтау жоспарланған.
Жиында аудан әкімдері баяндамашыларға көкейлеріндегі сұрақтарын қойып, шаруаларға берілетін жанар-жағармайды ай-айға бөлу жұмыстарын тиімді жоспарлауды ұсынды.
Жиын соңында облыстық мәслихат төрағасы Н.Әбішов аудан әкімдері мен жергілікті мәслихат төрағаларына мемлекет тарапынан көрсетілетін қолдаулар мен жеңілдіктер туралы шаруаларға түсіндіру жұмыстарын жүргізуді ұсынды.
Сонымен қатар, осы айтылған мәселелер бойынша депутаттар да ауыл округтері мен елді мекендерде түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, шаруалардың тиісті қолдауларды өз деңгейінде, кедергісіз алуларына көмек көрсетуі керек. Өйткені, былтыр шаруалар мемлекет тарапынан көрсетілетін жеңілдіктерді білмегендіктен, түрлі топтардың артынан еріп, уақыттары босқа кеткен-ді.
