Қазақстан халқы Ассамблеясының «Қазақтану» ғылыми-ағартушылық жобасы аясында этнос өкілдерінің қатысуымен «Мәдениеттер калейдаскопы» экскурсиясы қолға алынған болатын.
Аталған жоба аясында бүгін Түркістан облысының қоғамдық даму басқармасы «Қоғамдық келісім» КММ-нің ұйымдастыруымен өңірдегі Ассамблея құрылымдарының өкілдері тарихи орындарды аралады. Саяхатқа шыққан арнайы топтың құрамында «Қоғамдық келісім» КММ басшысының орынбасары Ерназар Баетов, Сауран аудандық филиалының басшысы Исахан Әжіхан және Кентау қалалық филиалының басшысы Ғалымжан Тәжібаев, сондай-ақ филиалдардың қызметкерлері, Қоғамдық келісім кеңесі мен «Ассамблея жастары» РҚБ Түркістан облыстық өкілдігінің мүшелері болды.
Экскурсия мүшелері алдымен сыры терең Сауран қалашығына ат басын бұрып, ондағы тарихи жәдігерлермен, ғасырлардан сыр шертетін құндылықтармен жан-жақты танысты. ХІІ ғасырда ірі сауда орталығы ретінде іргетасы қаланған ескі қаланың орны алыстан көзге шалынады. Түркістаннан 35 шақырым жерде, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» тас жолынан 2-3 шақырымдай қашықтықта. Бұл ретте, Сауран аудандық ардагерлер кеңесінің төрағасы Сейілхан Ахметов қасиетті өлкенің тарихи рөліне тоқталып, жастарға мол мағлұмат берді.
– Сауран туралы көп айтуға болады. Бұл мекен ХІІ ғасырда ірі сауда орталығы ретінде іргетасы қаланған. Тасын түртсең, тарихы сөйлейді. Сауран қалашығы кезінде қымыз бен шұбаттың отаны атанған. Бір кездері қаланы әйгілі қолбасшы Әмір Темір әскери қамалға айналдырған. Жоңғарлар шабуылына да төтеп берген бұл шаһар. Қысқасы, тарихтың қатпар-қатпарына үңілдіретін мекен. Сауран ауданы құрылғалы бері, ескі қалашыққа келгендердің қатары артып келеді. Мұнда қазір сапар орталығы салынып жатыр. Жаңа облыс орталығы қасиетті Түркістан жерінде түрлі этнос өкілдері қоныстанып, тату-тәтті ғұмыр кешіп жатқан аймақ бірлігінің жарқын үлгісі. Ең бастысы, өңір жұртшылығы татулықты ту етіп, терең бауырластықтың жарқын үлгісін көрсетіп келеді, – деді С. Ахметов.
Ардагердің айтуынша, кезінде қала биіктігі 6 м қабырғамен қоршалған, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа 800 метр, ал солтүстік-батыстан оңтүстік шығысқа 550 метрге созылып жатыр. Яғни орта ғасырларда қаланы биік дуалдармен қоршап, ол дуалды айналдыра тереңдігі 3 метрге дейін, ені 15-20 метр келетін ор қазып су жүргізіп қойған деседі. Бұрын қаланың екі қақпасының алдындағы ор үстіне қорған қақпасына кіретін аспалы-жиналмалы көпір орнатқан. Бұл аспалы көпір сақтық үшін түнемеге жиналып қойылады екен. Қазақтың алғашқы хандарының бірі, Жәнібектің ұлы Жиренше хан ХV ғасырдың 80 жылдарында шаһарда бірнеше жыл билік құрған. Шаһар Қазақ хандығының құрамына толықтай өткеннен кейін ерекше көркейіп, ірі рухани орталыққа айналады. Сол кезде қаншама мешіт, медреселер салынған. Бір кездері қаланы Әмір Темір әскери қамалға айналдырған. Жоңғарлар шабуылына да төтеп берген бұл шаһар. Бұл қала уақытында қымыз бен шұбаттың отаны атанған.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында Сауранда археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген. Қазба жұмыстары кезінде қабырғаға қадалған және ордың ішіне құлаған жебенің темір ұштары көп табылған. Қабырға бұзғыш қондырғылардың домалақ тас оқтары мен орға құлап өлген жау әскерінің қурап қалған қаңқалары да кездескен.
Қызығы сол, қаланы сумен қамтамасыз ету және қала төңірегіндегі бақтарды суару кәріздер жүйесі арқылы жүргізілген. Кәріздің басына бекініс салынып, оның ішіне құдық қазылған. Бұл кәріздің ұзындығы 7 шақырымға жеткен. Кәріздік суландыру жүйесі Қазақстанда әзірге тек Сауран қаласынан ғана табылып отыр. Бүгінде кіреберіс есікке өтетін көпір және трассадан ары сапалы жол салынған. Сондай-ақ орталық алаңға апаратын көшенің орны аршылып, қалпына келтірілген.
Түркістан облысы қоғамдық даму басқармасы «Қоғамдық келісім» КММ басшысының орынбасары Ерназар Баетовтың пікірінше, Сауран – тек сауда орны ғана емес, оқу-білімнің ордасы ретінде де жиі айтылады. XIV ғасырда мұнда медресе тұрғызылған. Медресе екіқабатты, 2 мұнарасы бар. 2005-2010 жылдар аралығында К. Байпақов бастаған ғалымдар осында бес жыл қазба жұмыстарын жүргізіпті. Ондағы бөлмелерде шәкірттер тұрған. Қазіргі тілмен айтқанда, жатақхана деуге болады. Білім іздегендер осында жатып оқыған. Әр бөлмеде 2 шәкірттен тұрған. Ортадағы алаңда түрлі дәрістер өткізілген. ХVІ ғасырдың тарихшысы ибн Рузбихан 1509 жылы наурыз айының ортасында Сауранға келіп, оның әдеттен тыс көрікті қала екенін айтады. Ол: «Бұл қаланың топырағы білім мен ғылымның ордасы. Халқы ерекше білімқұмар, зерек және қонақжайлылық олардың табиғатына әбден сіңген. Қала керемет сұлу және шексіз көңілді, ауасы өте таза, адам жанын көңілдендіріп, сергітеді. Қаланы айналдырып биік дуалдар қоршап тұр, ал оның айналасында – ор, ешқандай жау ала алмайды» депті.
Сауран ауданы әкімінің баспасөз хатшысы Еламан Төлеутай Сауранның басты ерекшеліктерінің бірі, шын мәнінде ол – тербелмелі мұнара болғанын айтады.
– Өз заманында Сауранның тербелмелі мұнарасы әлемнің 37 кереметінің біріне баланған.Тербелмелі мұнара деп отырғанымыз – Байдулла хан медресесінің қос мұнарасы. Бұл қос мұнара аты аңызға айналған, архитектураның озық үлгісін көрсеткен, әрі таңғажайып, әрі жұмбақ мұнара. Әрбір мұнараның биіктігі – 18,5 метр. Өкініштісі сол, қазір ол мұнаралар жоқ. Біреуі 1867 жылы, екіншісі 1878 жылы құлап, қираған. Бірақ іргетасының алты қатар кірпіші тұр. Бұл екі мұнараның арасы шынжырмен байланып, олардың әр күмбезінің астына бөрене бекітілген, егер біреуін қозғаса шынжыр дірілдеп, екінші мұнара құлап бара жатқандай көрінеді екен. Қазақстан аумағында Сауран қалашығындай жақсы сақталған ортағасырлық қала жоқ. Бүгінгі күнге дейін сақталған қаланың берік бекіністері мен қамал-қорғандары көрген жанды тарихтың қойнауына сүңгітіп, ортағасыр әлеміне сапар шектіреді, – дейді ол.
Танымал тарихшы Зайниддин Васифи өз жазба деректерінде тербелмелі мұнара жайлы былай деп жазады: «Медреседегі ақындардың бірі оны жылан ұстап тұрған Заххакқа теңеген. Ол мұнараның гүлдестелері шынжырмен байланған, ал, әр мұнара күмбезінің астына бөрене қойылған, егер де біреу керемет күшпен оны қозғалтатын болса, шынжыр тербеліп, қарсы жақта тұрған адамға мұнара енді-енді құлайтындай көрінеді. Бұл шайқалмалы мұнара әлемдегі таңғажайыптардың бірі».Қаланың қос минареті 1866 жылы таспаға түсірілген. Бұл таспа Өзбекстан архивінде сақталған. Қос мұнараның бірінің ең төбесіне шығып отырсаңыз Сіз отырған минарет ауа ағымымен тербеліп, екінші мұнараға тұмсық тиерліктей жанаса жақындайды деседі.Ал, екеуінде де адамдар отырса, екі мұнарада қатар қозғалып, ішінде отырғандар бір-бірімен қол беріп амандасарлықтай таяй келіп, мәре-сәре болады екен. Өз заманында алыс-жақын елдерден келген саяхатшылар мен қала тұрғындарының таңдайын қақтырып, шексіз таңғалдырған таңғажайып тербелмелі мұнара бүгінгі күнге дейін зерттеушілерді де таңғалдыруда. Себебі, ғажайып мұнараның салыну сыры мен қандай инженерлік әдістерді пайдаланғаны және қандай шебер салғаны әлі күнге дейін жұмбақ күйінде қалып отыр. Саурандағы тербелмелі мұнара XIX ғасырдың аяғына дейін сақталған. Бізге жеткен суреттен белгісіз бір адамның мұнараның кірпіштерін қиратып жатқан бейнесін байқауға болады.
Тарихи деректерге жүгінсек, Сауран ХVІІ ғасырдың 80 жылдары жоңғарлардың шапқыншылығына ұшырайды. Жоңғарлар шабуылмен Сауран қамалын басып ала алмағанын өз көзімен көрген атақты Бұқар жырау осы оқиғаға арналған «Тас қамал» атты дастан жазған. Сауран 17-ғасырдың аяғы мен 18-ғасырдың басында әлсіреп, 19-ғасырдың басында біржолата күйреген. Сауран қамалының аты бекіністі жаудан бес рет тазартып, өзіне қайтарып алған Сауран батырдың есіміне байланысты қойылған. Кей деректе Сауран – сауға сөзімен бір мағынада. Яғни, сый, тарту-таралғы немесе Құдай берген бақ. Ирақтағы Бағдат қаласының да атауы осындай “Сый, Құдай берген бақ” мағынасында еді. Өткен уақытта осындай мәндегі қала аттары әлемнің әр жерінде көп еді. Сауранның екінші мағынасы, ескіше жыл есебіндегі ақпан айы сауран айы деп те аталған. Сонымен қатар, Түркістан қаласындағы Қ.А. Ясауи кесенесіне Сауран топырағынан (арасы 30 км) күйдірілген қыш дайындалған. 40 мың шаруаны қатар тұрғызып, қышты бірінің қолынан біріне ұзатып жеткізген деген аңыз бар.
Рухани құндылығы мол шара Түркістан қаласындағы Қ. А. Ясауи кесенесінде жалғасты. Шара барысында туған жердің тарихына қаныққан саяхатшы топ бабалар рухына тағзым етіп, Құран бағыштады. Сондай-ақ алған әсерлерімен бөлісіп, естелікке суретке түсті.
