Мемлекет басшысы Қасым-жомарт Тоқаев өз Жолдауында ата-бабадан қалған мәдени мұраны заман талабына сай жаңғыртып, әлемге насихаттау қажеттігін айтқан болатын.

Сондай-ақ Президент тарихи зерттеулердің маңыздылығына тоқталып, соңғы жылдары отандық археология саласында белгілі болған тың деректерді Қазақстанның ежелгі, ортағасырдағы тарихының жылнамасына енгізу қажеттілігін атап өтті.

Бұл орайда, Түркістан қаласындағы Күлтөбе – елiмiздегi көне қала­лардың бiрi. Қожа Ахмет Ясауи кесенесiнен 350 метр қа­шықтықта орналасқан. Ол жерге алғаш рет 1972 жы­лы археологиялық қазба жұ­мыстары жүргiзiлдi. Күл­­төбеден VII-VIII ға­сыр­­­ларда пайдаланылған Оты­­рар зергерлерiнiң тең­ге­­лерi мен қыш ыдыстары та­­былып, сол жәдiгерлер ту­­ралы ғана ақпарат бе­рiл­дi.

«…Күлтөбенің басында күнде жиын» дегенді естіп өстік. Тіліміздегі тұрақты тіркеске айналған бұл сөз сонау «Ақтабан шұбырынды…» заманында шыққан. Сол кезде қазақ хандары мен сұлтандары, билері мен батырлары Мәртөбе мен Күлтөбенің басына жиналып кеңес құрған. Тарихи деректерге сүйенсек, бұл кезең 1684 жыл мен 1723 жылдың арасына сәйкес келеді екен. Енді «Күлтөбе қай жерде?» деген сұраққа келсек, Мәртөбе оңтүстік өңірдегі Сайрам қаласының маңында, ал Күлтөбе Тәшкен іргесіндегі Піскент ауданының аумағында, Ангрен өзенінің жағасында. Тарихи деректер осылай дейді.

Ол жерге алғаш рет 1972 жылы археологиялық қазба жұмыстары жүргiзiлдi. Күлтөбеден 7-8 ғасырларда пайдаланылған Отырар зергерлерiнiң теңгелерi мен қыш ыдыстары табылып, сол жәдiгерлер туралы ғана ақпарат берiлдi. Археолог М.Массон осыны негiзге ала отырып, Қожа Ахмет Ясауи кесенесiнiң оңтүстiк бөлiгiне зерттеу жүргiзу керектiгiн айтты. Сөйтiп, 1981-1984 жылдары Түркiстан археологиялық отряды қазба жұмыстарын қолға алды.

Соның нәтижесiнде Күлтөбе қалашығының IV-V ғасырларда қалыптасып, XIV ғасырға дейiн өмiр сүргенi анықталды. Белгiленген аймақтар алты метрге дейiн қазылып, одан сайын тереңдей түстi. 23 қыш ыдыстың сынығы табылды. Бiрақ, олар толық зерттелген жоқ. Археологтардың болжауынша, бұл ыдыстар 4-5 ғасырларда кеңiнен қолданылған.

Зерттеуші Едiлбай Көшербайдың мәліметінше, қазбаның ортасынан үлкен шар тәрiздi мекенжай табылды. Оның оңтүстiк бөлiгiнiң еденiнде балқыма дағы бар екен. Балқыманың астынан қабiр аршылды. Одан аяқтарын бауырына басып жатқан басы жоқ жылқының қаңқасы тазартылып алынды. Алдыңғы аяғының жанынан сопақша келген темiр үзеңгi, төменгi жағынан төрт қырлы сырғалығы бар белдiк, белдiктiң күмiс қапсырмасы және жалғыз шығыршықты темiр ауыздық шықты. Мұндай заттарды Орта Азия мен Қазақстан аймағындағы жылқы көмiлген қабiрлерден де кездестiруге болады. Сондықтан, тарихшылар оны 6-7 ғасырлардың аяғына жатқызды.

Қазба жұмыстары жүргiзiлген 6 құрылыс белдеуiнен 13-ғасырдың аяғы мен 14-ғасырдың бiрiншi жартысында қолданылған шағатайлық теңгелердiң қоймасын да кездестiруге болады. Олар әшекей бұйымдар салынған ыдыс сынығынан алынды. Тарихшылар осы 14-ғасырда Күлтөбедегi бекiнiс қиратылып жойылғанын, оның бүкiл аумағы зиратқа айналғанын айтады.

Қазіргі қазба жұмыстарына тоқталайық. 2017 жылдан бастап ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің арнайы тапсырысы бойынша археологиялық қазба жұмыстарын «Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты» жүргізуде. Күлтөбе қалашығының төбесі уақытша жабынмен қорғалды. Күлтөбе қалашығындағы ғылыми-зерттеу және реставрация жұмыстары ескерткіштің барлық тарихи кезеңдерін анықтап, нәтижесінде қалашықты ашық аспан астындағы музейге айналдыруға бағытталған.

Мына қызықты қараңыз. 1982 жылы Яссы-Күлтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде құмыра ішінен XIII ғасырдың соңғы ширегі мен XIV ғасырдың басында Шағатай мемлекетінің ақша сарайларында соғылған 202 дана күміс дирхем мен фельстерден тұратын көмбе табылған. Көмбе құрамында Алмалық, Әндіжан, Бұхара, Қашғар, Кенджде, Маргинан, Отырар, Самарқан, Тараз, Ходженд, Шаш және Янги ақша сарайларының өнімдері бар. Бұл жағдай сол кезеңде Шағатай ұлысына қарасты Түркістан қаласының айтарлықтай маңызға ие сауда орталықтарының бірі болғандығын көрсетеді. Бұл – өңірде сармат мәдениетінің тараған кезі. Сармат заманына тиесілі дүниелер өте көп. Осы жерде қазба жұмыстарын жүргізген кезде, сармат тайпалары заманында қолданылған заттар мен белгілер табылған.

Елімізге белгілі өлкетанушы Ерлан Сыздық осы Күлтөбе қалашығының келешегіне алаңдап, оның мәселесін БАҚ бетінде шырылдап айтып жүрген ұлтжанды азаматтың бірі. Ол «NATIONAL DIGITAL HISTORY» порталына берген сұхбатында бұл мекеннің туризмнің ордасы һәм тарихи тұғыры биік болуы керектігін айтады.

– Бұл жер – туристердің сүйікті жері. Олар бұл жерде 1-2 сағатқа тоқтайды. Жақында голландиялықтар болды, олар тіпті кеткілері келмеді. Қазір сәулетшілерден туристер үшін арнайы жаяу жүргіншілер жолын әзірлеуді сұрап отырмыз. Олар кейбір детальдерді қарау үшін, кей жерлерде биікке көтерілулері немесе төмен түсулері керек болады. Жаяу жүргіншілер жолы екі деңгейлі болуы мүмкін еді. Бірақ бәрі қаржы мәселесіне келіп тіреледі. Ас үй керамикасының қалдықтары табылған шаруашылық шұңқыры сақталған. Жергілікті тұрғындар қоқыстан, иіс шығып, құрт-құмырсқа болмас үшін, оны ұдайы күлмен дезинфекциялап отырған. Тұрғын үй-жайлар шағын, пеш, астық сақтауға арналған адам бойымен бірдей ыдыс – хум тұрған шеңбер болған. Бұнда ғимаратқа қызмет көрсететін адамдар тұрған. 21-22 ғасыр өтсе де тұрған кірпіштер сақталған. Төбе ернеулері төбе болғанын көрсетеді. Кейбір өтпе жолдарды ашқан жоқпыз. Реставраторлар солай қалдыруды сұрады. Қорған қандай қызмет атқарды дегенге келсек, бұның тұрғын үй емес ғимарат болғандығын сенімді түрде айтуға болады, тұрмыстық ыдыстар онша көп емес, белгілі бір ошақтар да жоқ. Дұрысы, бұл әкімшілік ғимарат болған сияқты, – дейді өлкетанушы.

Десе де, Түркістан шаһары облыс орталығы болғалы бері өзгеше түрленіп келе жатыр ғой. Жаңа жобалар ретімен іске асар. Мына жаңалық та жан жадыратарлықтай. Осыған дейін Түркістан қаласындағы аты жоқ 330 көшеге атаулар беріліпті. Енді алдағы кезде Түркістанда Күлтөбе атты жаңа көше пайда болмақ. Бұның өзі Күлтөбе қалашығының мәртебесін асыра түсетіндей. Сонымен қатар, облыс орталығында Күлтегін, Қазтуған жырау, Ханқорған, Алты Алаш, Мәңгілік Ел, Елім-ай, Болат хан және өзге де көшелер беріледі.

Мамандар Түркістан қаласының туристік әлеуеті өте жоғары екенін айтады. Өткен жылы 1 млн астам турист пен зияратшылар келген болса, алдағы уақытта олардың санын көбейту көзделіп отыр. Алайда, ол үшін қалаға жаңа әуежай, темір жол вокзалы мен автовокзал сервистік қызмет көрсететін әлеуметтік-мәдени нысандар салынбақ. Әсте-әсте жүзеге аса жатар.

Түркістанның тарихи-мәдени орталығын қайта жаңғыртуға байланысты “Әзірет Сұлтан” қорық-музейінің даму жоспары бар. Жоспарға сәйкес, бірінші кезекте Түркістанның ежелгі қоныстарының бірі – Күлтөбе қаласы қайта жаңғыртылмақ. Ортағасырлық мешіті бар Әбілмәмбет хан мен Тәуке ханның ордалары және басқа да бірқатар нысан толық қайта қалпына келтіріледі. Бұл елеулі жаңалық. Демек, Күлтөбенің қайта түлейтін кезі келгендей.

Нәтижесiнде Күлтөбе қалашығының IV-V ғасырларда қа­лыптасып, XIV ғасырға дейiн өмiр сүргенi анықталды. Бел­гi­лен­ген аймақтар алты метрге дейiн қазылып, одан сайын те­рең­дей түстi. 23 қыш ыдыстың сы­ны­ғы табылды. Бiрақ, олар толық зерт­телген жоқ. Археологтардың бол­жауынша, бұл ыдыстар IV-V ға­сырларда кеңiнен қолданылған.

Жалпы облыс аумағында 1770 ескерткіш есепке алынған. Облыс аумағында Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің тапсырысы бойынша Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің экспедициясы 3 археологиялық ескерткіш орнында қазба жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Атап айтқанда Түркістан қаласымен іргелес жатқан Сауран ауданынындағы Қарашық ІІ қалашығы, Келес ауданында орналасқан Мыңтөбе оба қорымдары мен Күлтөбе қалашығы ескерткіші және Созақ ауданы, Қызылкөл маңындағы оба қорымдары. Соның ішінде жобаның күнтізбелік жоспарына сәйкес «Қарашық өңіріндегі ескерткіштердің бүгіні мен болашағы» атты далалық семинар жұмыстары ұйымдастырылды. Шараға археолог мамандардан бөлек, Түркістан облысы мәдениет және туризм басқармасының өкілдері, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Археология ғылыми зерттеу орталығының басшысы қатысты.

Семинар кезінде жоба жетекшісі, профессор Мадияр Елеуов аталған ортағасырлық Қарашық қаласының тарихи маңыздылығын, жүргізілген зерттеу нәтижелері және табылған көне жәдігерлерге тоқталып, жан-жақты түсіндірме берді. Қатысушыларға осы жылы жүргізілген алғашқы қазба жұмыстарының барысымен таныстырды.

– Қыркүйек айының 1-нен бастап, күні бүгінге дейін осы нысанда жалпы 3 қазба жұмысы жүргізілді. Қаланың орталық бөлігі, шахристан, рабадтан (қаланың шаруашылық аймағынан) тұратын цитателдегі қазба жұмыстарын белгілі археолог Дөкей Талеев басқарып, онда көлемі 20×20 метр, тереңдігі 1 метр етіп қазба салып, нәтижесінде бірнеше бөлмеден тұратын тұрғын үйдің орнын анықтады. Тұрғын үй ішінен әртүрлі ыдыс сынығы мен үй жануарларының сүйегі кездесіп, бір ошақ ашылды. Шахристандағы 1 және 2 қазбаны өзім жүргіздім. Бірінші қазба Қарашық өзенінің жағасындағы тік жарқабақта жүргізіліп, ені шығыстан батысқа қарай 4 метр, ұзындығы 8 метр жерге салынды. Нәтижесінде пахсадан, кейбір қабырғалары тастан қаланған тұрғын жайдың орны ашылып, одан әртүрлі ыдыс сынықтары мен үй жануарларының сүйектері кездесті. Сонымен қатар осы қазбаның жарқабаққа жақын жиегіндегі топырақты құлатып, тіктеп археологиялық әдіснамаға сай кесік қазба салынып, Шахристандағы қамал орны анықталды. Осы бірінші қазбаның оңтүстік жағынан жанамалап, екінші қазба жұмыстары жүргізілді. 1 тандыр және ашық ошақтың орны анықталды., – деді профессор.

Экспедиция жұмыстарына Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің докторанты, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті, Археология ғылыми зерттеу институтының және Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің ғылыми қызметкері де қатысты.

– Қазіргі таңда «Қарашық өңірінің ежелгі және ортағасырлық қалалары» тақырыбымен ғылыми жоба бойынша ортағасырлық Қарашық қалашығында кешенді ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр Аталған ғылыми жобалар министрлік гранты бойынша жүріп жатыр. Әр жыл сайын 2 ай көлемінде жұмыстар жүреді. Еліміздің оңтүстік өңірінде әлі анықталмаған ескерткіш орындар өте көп. Оларды анықтау бойынша келесі жылы Бәйдібек, Сауран ауданының аумағында ескерткіштер санын нақтылау бойынша жоспарланған. Алдымен археолог мамандары тарапынан ғылыми-зерттеу жұмыстары жүреді, содан кейін тиісті аудан-қалалармен жұмыс істейміз, – деді Тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі орталық басшысы Жандос Құрбан.

Айта кетейік, оңтүстік өңірінде археологиялық зерттеулер жүргізіп ежелгі, ортағасырлық мекендер мен қалаларды есепке алып, оларда кешенді пәнаралық зерттеулер жүргізуді мақсат еткен жоба жұмыстары үш жылға жалғасады.

Қазіргі таңда Түркістан қаласының «Әзірет Сұлтан» қорық-мұражайының аумағын абаттандыру, Күлтөбе қалашығына күмбез орнату жұмыстары қарқынды жүріп жатыр.

Аталған жұмыстарды жүзеге асыру 2021 жылы басталған. Жоба бойынша түзету жұмыстары жүргізіліп, сараптама қорытындысы алынған. 2022 жылғы республикалық бюджеттен тиісті қаражат бөлініп, толық игерілген.

Бұл нысан биыл күзде тапсырылады деп жоспарланып отыр. Алдағы уақытта Күлтөбе қалашығы туристік орындардың біріне айналмақ.

2022 жылғы республикалық бюджеттен бөлінген 4 млрд. теңге толық игерілген. Осы арқылы күмбез шатырлары орналасатын жобада қаралған 27 тірек және 303 дана бетон қадаларының бетон жұмыстары толық аяқталған. Күмбездің шет мемлекеттен жеткізілетін металл конструкциялары толық нысанға жеткізіліп, нығайтылған қадалар құрастырылған.

Қалашықтың барлық жағынан Ясауи кесенесі көрінеді. Мұнда биіктігі 17 метр болатын шаңырақ іспеттес қондырғыларды орнату жұмыстары жүргізілген. Қондырғылар жергілікті климатқа төзімді. Болашақта археологиялық парктің қонақтары үшін сандық технологиялар арқылы ежелгі заманға саяхат жасау мүмкіндігі туады. Күлтөбе қалашығы ежелгі Ясы қаласының бір бөлігі болған.

Жоба мемлекетпен айрықша қорғалатын аумақта, ЮНЕСКО ұйымының Дүниежүзілік мәдени мұралар тізіміне енгізілген Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің айналасында іске асырылатындықтан, қазіргі археологиялық зерттеулер ЮНЕСКО мен ИКОМОС ұйымдарының дүниежүзілік мұра саласындағы халықаралық сарапшылар қауымдастығымен ынтымақтастықта жүзеге асып жатыр.

Әділ Айтөре