«Отырар қаласы – Қазақстанның тарихи бренді». Бұл елімізге белгілі тарихшы ғалым Карл Байпақовтың сөзі. Рас, Түркістан облысында орналасқан Отырар – ең көне қалашық. Оның пайда болған кезеңін археологтар б.з.б I ғасырға жатқызады.
Ғалымдардың пайымдауынша, Отырардың аумағы ұзындығы мен еніне қарай шамамен бір күндік жер болған. Отырар сол кезде 200 гектардай жерді алып жатқан. Жазба деректерде көне Исфиджабтан, яғни Сайрамнан шыққан лақ Отырарға дейін үйдің үстімен жүріп отыратын, делінген. Яғни, ол Сыр бойындағы халықтың тығыз орналасқандығын айғақтайды. Бұл парсы тарихшысы Ибн Рузбеханнан жеткен дерек.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әйгілі Әл-Фараби бабамыздың кіндік қаны тамған көне Отырар (Ежелгі Тұрарбанд, Тұрар, Тарбанд, Фараб) – Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық қала. Ол 8 ғасырдың басынан Тарбанд (Трабан) деген атаумен белгілі. Отырар 5-15 ғасырларда Арал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда жасайтын Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Моңғолияға және Қытайға қатынайтын сауда жолындағы маңызды қала болған. Бүгінгі Отырартөбе орны Шәуілдірден 10-12 шақырым жерде.
Ежелгі қалалар сияқты қала қамал мен шахристаннан тұрды. Олар биіктігі 18 м бесбұрышты төбе сияқты болды. Төбе алаңы 20 га. Отырардың қазба жұмыстары көрсеткендей, XI-ХII ғасырларда қала гүлденіп-дамыған. Графин, тостаған шыны бұйымдарының мол коллекциясы жиналды. Зергерлік бұйымдар да көп. Отырар маңынан ХІІ-ХІІІ ғасырларға жататын көзеші шеберханасы мен ежелгі шеберлердің жасаған таңғажайып қыш ыдыстары табылған. Ондағы төбелердің де маңызы ерекше. Мысалы, Алтынтөбеде зергерлер, Пышақшытөбеде – қару-жарақ жасаушылар, Құйрықтөбеде – қасапшылар тұрған. Бүгінде Қ.А.Ясауидің еш жерде кездеспеген Диуани хикметтерінің (даналық сөздері) көне қолжазбасы табылып отыр. Онда: «Арыстан баб өмірінің соңында осы Отырарға келіп тұрақтаған» дейді. Оның себебі, Отырар үлкен ғылымды қала болған.
Отырардағы қазба жұмыстары шаһардың дамыған қала мәдениетін дәлелдейді. Онда 1884 жылы алғашқы қазба жұмыстары жүргізілген. Экспедицияны Веселовский басқарған. Сондай-ақ Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің мүшелері А.Кларе мен А. Черкасов 1904 жылы жүргізді. Олар сарай үйінділері, монументтік құрылыстарды табу мақсатында бірқатар траншеялар салды. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғасырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығымен жалғасын тапты. 1991 жылдан бері қазба жұмыстарын К.М. Байпақов басқарды. 2004-2007 жылдары «Мәдени мұра» және «Ежелгі Отырарды жаңғырту» мемлекеттік бағдарламалары аясында Отырар қалашығының бірқатар ескерткіштерін (XIV ғ. жұма мешіті, XVI ғ. тұрғын үй орамы, XI-XII ғғ. тұрғын жайлары, қабырғалар, орталық қақпа және «Дарваза-и суфи» («Сопы қақпасы»), стратиграфиялық шурф, XIV ғ. моншасы) зерттеу, консервациялау және музейлендіру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді.
XVІ ғасырда Сыр бойының өзге қалаларымен қатар Қазақ хандығының құрамына енген көне Отырардың гүлденген тұсы – Қасым ханның (1445-1518), Хақназар ханның (1538-1580) және Тәуекел ханның (1586-1598) билік құрған кезеңі. Ол кезде қала құрылысы қатты қарқын алып, сауда-саттық нығая түскен. Әсіресе, ақша соғу дәстүрі дамып, қазақ хандарының құрметіне алғаш теңгелер шығарыла бастаған кез.
Отырар қалашығына келе жатқанда бірнеше төбелер бар. Олардың бәріне зерттеу жүргізілуде. Кезінде Отырар үлкен қала болса, соның айналасындағы ауылдар оған қызмет жасаған. Мысалы, «Алтынтөбе» деген жерде осы шаһарға қажетті тиындарды, ақшаларды, әйелдерге әшекей бұйымдарын басқан. Одан кейін «Жаман төбе» деген жерде малды сойып етін жіберіп отырған. «Шақты төбе» дейді. Онда пышақтарды қайраған. Яғни, агломерация сол кезде болған. Қазір көне қалашықты дамытуға облыс қазынасынан қаржы бөлініп жатыр. Себебі, мұнда келетін туристерге тиісті жағдай жасалу керек. Негізінен, бұл аймақ келешекте ашық аспан астындағы музей іспеттес келбетке ие болмақ.
Тарихта таңбаланған “Отырар ойранын” айналып өте алмайтынымыз анық. Қаланы жермен-жексен еткен оқиға 1218 жылғы күз айында болған. Сол жылы Отырарға сауда керуені келіп тоқтайды. Бұл сауда керуеніне тыңшылар деп сезіктеніп, сенімсіздікпен қараған Отырардың билеушісі Қайыр хан Хорезмшаһтан рұқсат алып, әскерлеріне олардың керуенін тонап, өздерін ұрып-соғып тастауды бұйырады.
Отырар Шыңғыс ханның әскеріне жарты жылдан астам уақыт төтеп беріп тұрғанымен, соңында олар қалаға басып кіреді. Сөйтіп қаланы қиратып, өртеп жібереді. ХVІІІ-ХІХ ғғ. жазба мәліметтер шоғыры, археологиялық деректер мен жергілікті аңыз әңгімелер Отырарда тіршілік 1750 жылдары тоқтағанын көрсетеді. Қаланың әлсіреуіне XVII ғасырдың 80-жылдары Жоңғар ханы Қалдан Цереннің әскерлерінің шабуылы себеп болған. Шыңғысхан дәуірінде алты ай бойғы алапаттан жеңілмеген Отырар туралы белгілі ақын М. Шахановтың өлеңінде: «..Рухы – өр, Тәнi – бекем, Бұл бip қайсар халық екен, Tipлiктен де артық қойған бiрлiктi…» деген жыр жолдары бар.
Жоңғарлар Отырардың суландыру жүйесін бұзып кеткеннен соң, халық оны қайта қалпына келтіре алмай біртіндеп көше бастаған. Отырардың соңғы тұрғындары бүгінгі Түркістан, Шымкент, Шілік елдімекендеріне көшкен.
Қ.А. Ясауи хикметінде айтылғандай, көне Отырар – ғылымды қала. Деректерде әлемде Мысырдағы Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орынды Отырар кітапханасы иемденген. Ғалым Ақжан әл-Машани ол туралы: «…б.з. 100-178 жылдары өмір сүрген грек ғалымы Клавдий Птоломей Отырарда кітап қоры жағынан өте бай, Александрия кітапханасынан кейін екінші орын алатын кітапхана бар деп жазыпты», – дейді.
Кейбір деректерде көрсетілгендей, кітапхананы жер астына жасырған. Арыста бір мешіттің астында, екінші болжамда Қаратаудың аржағында, Шу өзенінің бойында үңгір бар, сонда жатыр дейді білетіндер. Шындығында бұған әлі нүкте қойылған жоқ.
Десе де, Отырар қаласы Фарабиден кейін де білім мен ғылымның қайнаған ошағы болған. Шығыстанушы ғалым Әбсаттар Дербісәлі Отырардан 30-дан аса ғалым, яғни Фарабилер шыққанын дәлелдеген (Отырар қаласы Фараб деп аталғандықтан, шаһардан шыққан ғалымдар өздеріне Фараби есімін қосқан).
Отырар атауының этимологиясына тоқталсақ, К.Байпақов оғыз тілінде ұзақ тұрақ, бір орында тұруға байланысты «тураш иер» атты сөз тіркесінің барын тілге тиек ете отырып, «Отырар», «Тұрар» сөздері осыдан туындаған дейді. Көне Фараб сөзі «өзеннің арғы жағы», «жағасы» дегенді білдіреді.Қазба жұмыстары кезінде Отырардан шахмат тақтасы табылған. Бұл жергілікті халықтың ақыл-ой, сана-сезіміне ықпал ететін ойындарды ертеден меңгергендігін айғақтайды.2015 жылдан бері «Қазреставрация» мекемесі оңтүстік-батыс қақпасына жөндеу жұмыстарын жүргізуде. Бүгінде ежелгі қаланы көруге жылына 100 мыңнан астам турист келеді.
2019 жылы еліміздегі ең алғашқы Сапар орталығы Отырар ауданында ашылды. ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Отырар қалажұрты маңынан салынды. «Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі жанындағы Сапар орталығы Отырар оазисінің мәдени мұрасын еліміз бен шетелдерде насихаттау, тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау мен олардың сақталуын қамтамасыз ету, сонымен қатар, туризм саласының заманауи талаптарына сай туристік орталық жасау мақсатында жұмыс атқарады.Сонымен қатар Отырар қорық-музейінің базасында коммуникация, мәдени ақпарат және шығармашылық инновацияларды дамыту бағытында да қызмет атқаратын бірегей нысанға айналмақ. Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің функцияларын мәдени-ағарту мен имидждік орталық деңгейіне дейін кеңейтіп, тарих ғылымы, археология, реставрация, өнертану, этнографиямен ұштастыруға жағдай жасау да жоспарланған. Сапар орталығы музей қорына түсіп отыратын экспонаттар үшін бірінші және екінші қабаттарда экспозициялық залдарынан және музей мамандары және Отырар қалажұртында қазба жүргізетін археологтар үшін 16 орындық жатақхана ғимаратын қамтиды.
Қазіргі таңда Түркістан-Отырар кең жолақты жолының құрылысы қызу жүріп жатыр. Бұл жол аяқталса Отырар қалашығына баратын туристердің қатары қалыңдап, туризмнің дамуына септігін тигізетін сөзсіз.
Сәбит Тастанбек
