Түркістан облысының мақта шаруашылығын дамыту және мақта-тоқыма кластерін қолдаудың 2027 жылға дейінгі стратегиясы 4 басым бағытты іске асырумен қамтамасыз етілетін болады. Атап айтқанда, егістікті әртараптандыру, тұқым шаруашылығы, жаңа агротехнологияларды енгізу және мақта тоқыма кластерін дамыту.
Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалдының төрағалығымен өткен отырыста мақта-тоқыма кластерін дамыту бойынша жасалған іс-шара жоспарының орындалуы пысықталды. Ел аумағында мақта тек Түркістан облысында өсіріледі. Сондықтан кластер жобасы осы өңірде дайындалуда. Жобада 75 мақта тоқыма зауыттарын, кәсіпорындар мен фабрикалар салу жоспарланған. Күтілетін нәтиже – 40 мыңнан астам жаңа жұмыс орны және бюджетке жыл сайын 26,2 млрд теңгеге жуық түсім. Бұл бағытта инвестиция қажет. Түркістан облысы ауыл шаруашылығы басқармасының басшысының басшысы Нұрбек Бадырақовтың баяндауынша, облыстың оңтүстік аумақтарында жүгері, маш және жоңышқа егуге басымдық беріледі. Су үнемдеу технологияларын ендіруге күш салынады. Жаңа технологиялар ағын суды үнемдеп қана қоймай, өнімді үш есе көп жинауға мүмкіндік береді.
Өзбекстанмен екіжақты ынтымақтастықты дамыту аясында облыста тоқыма бұйымдарын өндіруді жолға қоюға ниетті Global Textile компаниясымен бірлескен жоба іске асырылуда.Сондай-ақ кеңесте мақта саласын тоқыма және тігін өнеркәсібімен қатар толыққанды дамыту үшін жергілікті тұқым шаруашылығын дамыту барысы айтылды. Жергілікті тұқым шаруашылықтары мақта өсірушілердің қажеттіліктерінің тек 55% қамтамасыз етеді.Түркістан облысында мақта өсіру саласында 70 мыңға жуық фермер жұмыс істейді. Өткен жылы 362 мың тонна мақта жиналса, биыл 300 мың тонна жиналады деп болжанған.
Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды қытайлық инвесторлармен жаңа жобаларды талқылап, әріптестік орнатуға дайын екенін айтқан болаиын. Өңіріде мақта шаруашылығы дамығанын алға тартып, иірілген жіп, мата және кілем өндірісі мен тоқыма кластерінің бірлескен кәсіпорындарын құруға мүмкіндігі бар екенін айтты. Өз кезегінде «Xinjiang Lihua компаниясының бас директоры Чжан Цихай Түркістан облысында мақта өңдеу зауытын ашуға ниетті екенін жеткізді. Кездесуде мақта кластерін дамыту мәселесі терең талданып, қос тарап тағы да кездесу өткізу, мақта зауыттары мен алқаптарын бірге аралау жөнінде уағдаласты.
Чжан Цихаймен, Xinjiang Lihua компаниясының бас директоры
– Біздің компания – мақта кластері бойынша Қытайдағы көшбасшылардың бірі. Мақта өсіру, өңдеу, жіп және мата, киім шығаруға дейінгі жобаларды жүзеге асырамыз. Компания иелігінде 115 зауыты бар. Компанияның жалпы активі 3 млрд АҚШ долларынан асты. Қытай нарығына 8,5 млн. тонна мақта керек. Оның 3,5 млн. тоннасын шетелден алуымыз керек. Келудегі мақсатымыз – Қазақстаннан мақта сатып алу және мақта өңдеу зауытын ашу. Осында тамшылатып суғару технологиясын енгізіп, жоғары сұрыпты мақта өсіру. Әріптестік орнатуға дайынбыз.
Түркістан өңірінің делегациясы қытайлық компанияның зауыттары мен мақта алқаптарына барып, тәжірибе алмасады. Келіссөз сәтті өтсе, Түркістан өңірінде жоғары сұрыпты мақта өсіріліп, жіп, мата өндіру зауыты салынып, өнімдер шетелге экспортталмақ.
Бұдан бөлек, Мақта-тоқыма кластерімен айналысатын өзбекстандық ең ірі компаниялардың бірі – «Global textile» компаниясы Түркістан облысы, Мақтаарал ауданында тоқыма комбинатын және логистикалық орталық ашады. Шетелдік компания 2 мыңнан астам адамды тұрақты жұмыс орнымен қамтитын 5 ірі кәсіпорынды іске қоспақ. Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды Өзбекстанның «Global Textile Group» компаниясы тобының жетекшісі Музаффар Разаковпен кездесіп, жаңа жобаларды талқылады.
Сонымен қатар, өткен жылы Мемлекет басшысының төрағалығымен мақта шаруашылығындағы орын алып отырған мәселелер сараланып, кластерлер мен фермерлер арасындағы қарым-қатынасты қайта құру, мақта тұқымына озық тәсілдерді енгізу қажеттігі айтылды. Атап айтқанда, 2024 жылғы егін жинау науқанынан бастап мақта шикізатын өндірушілер мен мақта-тоқыма кластерлері арасындағы қарым-қатынас жаңа тәртіппен жолға қойылады.Мақта шиті егілмес бұрын тауар биржасының «мақта шикізаты секциясында» әр өңір бойынша өткізілетін сауда-саттық арқылы облыс ішіндегі шаруашылықтар мен кластер арасында топырақ өнімділігі аясында фьючерстік келісімшарттар жасалады.Бұл жағдайда фермер өзі өсірген мақта көлемін биржаға орналастырады, ал жоғары баға ұсынатын аймақ ішіндегі кластер осы фермермен фьючерстік келісімшарт жасайды. Бастапқы баға Нью-Йорк қор биржасында соңғы 12 айдағы мақта талшығының орташа бағасы негізінде анықталады.Фьючерстік келісімшарттан артық мақта шикізатын немесе одан алынған бастапқы және қайталама өнімді шаруа қожалықтары тікелей фьючерстік келісімшарт жасасқан кластерге немесе биржа арқылы кез келген ұйымға сатады.Мақта шикізатын шаруалардың жеке қаражаты, оның ішінде коммерциялық несие есебінен өсірген кезде мақта шикізаты мен одан алынған бастапқы және қайталама өнімдер биржада еркін сатылады.
Жиында мақта өнімін өсіретін шаруа қожалықтары үшін қор биржасына қатысу тәртібі бойынша оқу семинарларын ұйымдастырудың маңыздылығы айтылды. Кластерлер мен басқа да кәсіпорындар мақта шикізатын тек электронды таразылар арқылы қабылдап, мақта талшықтарын есепке алудың автоматтандырылған жүйесін енгізетіні анықталды.2024 жылғы егін жинау науқанынан бастап ауыл шаруашылығын қолдау қорының қаражатынан фермерлер мен кластерлерге мақта өнімін өсіруге несие берудің және түпкілікті есеп айырысудың жаңа жүйесі енгізіледі.Бөлінген несие қаражатынан агротехникалық іс-шаралар шеңберінде тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді жеткізушілерді, оның ішінде материалдық ресурстарды шаруашылықтар мен кластерлер өз еркімен таңдайды.Несиелік тапсырыстар толығымен электронды түрде беріледі.Мақта-тоқыма кластерлерін ұйымдастыру тәртібін жаңарту қажеттігі де айтылды.Бұл ретте кластер құруға өтініш берушілер тоқыма бұйымдарын өндіру процестерінің кемінде екі кезеңін белгілеуі және салықтар мен міндетті аударымдар мен банктік несиелер бойынша мерзімі өткен берешегі болмауы керек.Мақта-тоқыма кластерлерінің қызметін үйлестіру жөніндегі республикалық комиссияның қызметі тоқтатылады, кластерлік қызметті ұйымдастыруға ниет білдірген үміткерлер ашық және онлайн конкурс негізінде іріктеледі.Ауыл шаруашылығы министрлігі кластерлердің тізілімін жүргізеді және бұл тізілімді өзінің веб-сайтында тұрақты түрде жариялайды. Министрлікке қызметтің маңызды көрсеткіштерінің жүйесі бойынша кластерлерді автоматтандырылған рейтингтік бағдарлама құру тапсырылды.Жиында мақта тұқым шаруашылығын дамыту және өнімділікті арттыру мәселелері де сөз болды.Осы мақсатта әзірленген Президент қаулысында тәжірибе ретінде келесі жылдан бастап мақта егілетін алқаптардың 10 пайызына шетелдік мақта сорттарын егуге рұқсат беру көзделген.Сондай-ақ, тәжірибе ретінде 14 ауданның балл бонитеті төмен, сумен қамту қиындау болған аудандарында өнімділігі жоғары жергілікті және шетелдік сорттар орналастырылады.Шетелден әкелінетін мақта сорттарына арнайы агротехникалық және оңайлатылған карантиндік талаптарды енгізудің, бұл сорттарды өсіруді арнайы карантиндік бақылауда және мақта кеңесінің ғылыми нұсқауы негізінде жүргізудің маңыздылығы айтылды.Мақта-тоқыма кластерлері мен фермер қожалықтарына кепілдендірілген тұқыммен қамтамасыз етілген мақта сорттарын орналастыруға еркіндік берілуде.
Республикада мақтаның өнімді және өндірістік жаңа сорттарын табуды ынталандыру мақсатында бірқатар міндеттер қойылуда.Атап айтқанда, кластер мен фермерлерге мақтаның жергілікті перспективалы сорттарын өсіруде, элиталық сапалы тұқым шаруашылығын құруда және сортты коммерцияландыруда тиісті сортты бірлесіп авторлық етуге рұқсат етіледі. Сертификатталған тұқым дайындауды кезең-кезеңімен кластерлер мен жеке тұқым шаруашылығы кәсіпорындарына беру жоспарланған.2024 жылдан бастап өнімділігі 30 центнерден төмен сорттар жүйелі түрде анықталып, олардың орнына өнімділігі жоғары жергілікті және шетелдік сорттарды ауыстыру тәжірибесі енгізіледі.Ауыл шаруашылығы министрлігіне осы жүйені енгізу механизмін әзірлеу және Тұқым орталығының қызметін трансформациялау тапсырылды.Өзбекстанда талшықты егіннен шығатын өнімдер, талшық шығысы, мақта өнеркәсібі саласында арнайы мекеме болмағандықтан, ғылыми-зерттеу органы «Мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығы» АҚ базасында талшықты дақылдар ғылыми-зерттеу институтын құру ұсынылды.Сондай-ақ Өзбекстанда генетикалық түрлендірілген организмдер мен олардан алынатын өнімдердің қауіпсіздігі бойынша ғылыми сараптамалар енгізіліп, генетикалық түрлендірілген сорттардың ұлттық базасы қалыптастырылады. Осы арқылы өндірілетін және импортталатын ГТО өнімдерінің қауіпсіздігін бағалау, сондай-ақ ГТО өнімдері туралы ақпаратты талдау іске қосылады.Саланы цифрландыру мақсатында 2024 жылдың соңына дейін «e-ұрық» платформасы іске қосылады. Онда тұқым шаруашылығымен айналысатын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарының өзара интеграциялануына, сорттар мен будандардың тұқыммен қамтамасыз етілуі мен қоры, аймақ және агротехнологиялары, еркін және ашық орналастыру, қайта бөлу, сертификат алу мүмкіндігі жасалады.Президент бұл ұсыныстарды мақұлдап, жаңа жүйені енгізуге қатысты бірқатар тапсырмалар берді.
