Жылдың қай мезгілінде барсаң да, өзінің тамаша табиғатымен тамсандырып тұратын Төлеби ауданына жердің жәннаты деп баға беретіндер аз емес. Былтыр тұмса табиғатымен талайларды таңғалдырған Төлеби ауданына 90 жыл толды. Аудан тұрғындарының тұрмыстық жағдайын жақсарту мақсатында көптеген жобалар жүзеге асырылып келеді.
Мұнда туризмді дамытуға мүмкіндік мол. Бұл сала айтарлықтай дамып келеді. Ішкі туризмді айтпағанда, алыс-жақын шетелдерден келетін қонақтар да алдымен Түркістан қаласына аялдаса, одан кейін тау бөктеріндегі Төлебиге асығады. Яғни Түркістан рухани тұрғыдан тартса, Төлеби таза ауа, тамаша табиғатымен қызықтырады.
Аудан үшін туризм саласы өте үлкен маңызға ие. Табиғаты ғажайып, ауасы таза өңірдің әлеуеті өте жоғары.
Туризм саласы арқылы ауданның имиджін қалыптастыру мүмкіндігі мол. Туристер, демалушылар ауданда тынығып қана қоймай, мәдениет, әдет-ғұрып пен дәстүрлер жөнінде толық ақпарат алады. Сондай-ақ, бұл сала ауданның бюджетіне қомақты қаржы түсіріп қана қоймай, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға қолайлы жағдай туғызады.
Президент Жолдауындағы тапсырмаға сәйкес, жаңа жобалар іске асып жатыр. Бұл ретте, Төлеби ауданындағы демалыс аймақтарына апарар жолдар жөндеуден өткізілді. Түркістан облысының жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасы облыстық маңызы бар жолдардың жөндеу жұмыстарын негізгі 3 бағытта іске асыруда. Мәселен, Төлеби ауданындағы жалпы ұзындығы 18 шақырымды құрайтын туристік бағыттағы 3 жолға орташа жөндеу жұмыстары жүргізілді. Атап айтқанда, облыстық маңызы бар КХ-31 «Қасқасу қысқы демалыс аймағы» автомобиль жолының 10,2 шқ және КХ-170 «Біркөлік санаториясына кірме жол» автомобиль жолының 6,2 шақырымы жөндеуден өткізіліп, пайдалануға берілді.
Бекітілген сметалық кұжаттамаға сәйкес, ескірген асфальт жабыны толығымен жаңартылып, аяқ жолдар салынды. Сондай-ақ, таулы аймақтарда көліктердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында темір дөңгелекқағарлар және елді мекендерге диодты жарықтандыру шамдары орнатылды.
Бұдан бөлек, жол таңбалары сызылып, тиісті жол белгілерімен қамтылды. Таулы аймақта жауын-шашын кезінде асфальт жабындысын су шаюдан сақтау мақсатында 14 жерде су өткізгіш құбырлар ауыстырылып, суағарлар орнатылды. Айта кетейік, бұған дейін облыстық маңызы бар КХ-93 «Кеңесарық-Қасқасу – Майбұлақ» (1,6 шқ) автомобиль жолы жөндеуден өтіп, пайдалануға берілген болатын.
Былтыр аудан аумағында «Қасқасу» туристік – рекреациялық аймақтың құрылысы жалғасын тауып, «Шипабұлақ» демалыс аймағы кеңейтіліп, «Alma-Tau» таулы курортында қосымша қонақүй мен спорт кешенінің құрылысы жүргізіліп жатыр.
Тауларда қоңыр, сұр, жазықта саздақты топырақ таралған. Дала өңірінде астық тұқымдас шөптер, ақселеу, жатаған, бидайық, беде, т.б. тау бөктерінде жеміс ағаштары өседі. Аудан аумағында: қасқыр, аю, барыс, арқар, таутеке, сілеусін, т.б., құстардан – бүркіт, ителгі, кекілік, ұлар мекендейді. Аудан жерімен Ақсу, Сайрамсу, Бадам, өзендері ағып өтеді.
Ақсу өзені өзінің бастауын Тянь-Шань тауынан арнасын алады. Аудан аумағынан өтіп, Сайрам, Ордабасы аудандарының тоғысқан жеріне — Арыс өзеніне барып құяды. Тау суы тұнық, ал дәмі керемет, әрі балдай. Таудың қоңыр салқын ауасы мен табиғатының шексіз сұлулығына қызығушылар үшін Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағы таптырмас демалыс орны болы саналады. Парк территориясында Өгем жотасының ең биік жері Сайрам шыңы болса, Өгем, Сайрамсу, Қасқасу, Біркөлік, Машат, Даубаба және Көкбұлақ өзендері де ағып өтеді.
Табиғат аясында тынығушылар саны жыл санап артып келеді. Ауданның табиғи ерекшелігіне орай туризм кластерін дамытуға өте ыңғайлы. Осы салада аудан аумағында жалпы 139 туристік нысан жұмыс істейді. Олар 1 шаңғы базасы, 2 емдік-сауықтыру орны – «Біркөлік» санаториясы және «Ақкен» саумалмен емдеу орталығы, 72 демалыс аймағы және 64 саяжай.
2021 жылы аудандағы демалыс орындарына 46 462 турист келді. Жалпы, туризм саласына 237 млн. теңге инвестиция тартылып, 28 жұмыс орны ашылды. Атап айтар болсақ, Қасқасу ауылдық округіндегі құны 187 млн. теңгені құрайтын «Top resort» демалыс орны былтыр мамыр айында іске қосылды. Кешен тәулігіне 50 адамды қабылдайды. Ал, Қоғалы ауылдық округіндегі құны 50 млн. теңгені құрайтын жеке кәсіпкер Н.Әбілдабековтің 23 төсек-орынды саумалмен емдеу орталығы 2021 жылдың шілде айында ашылды.
Ал 2022 жылы ауданға 34552 демалушы келіп, жалпы 662 млн.416,0 мың тенгеге қызмет көрсетілді. Ауданның демалыс орындары тұрғындарға жыл мезгілдеріне орай тауда тынығу, атта серуендеу, шаңғы тебу, сырғанау секілді қызмет түрлерін ұсынады. Қыс мезгілінде таудың әсемдігін тамашалап, таза ауамен тыныстап, шаңғы тебу үшін «Тау Самалы» демалыс аймағының «Алатау» тау шаңғы базасы, «Алма-тау» тау курорты қызмет көрсетеді. Ал, емделушілерге «Біркөлік» санаториясы, «Дихан Тау» саумалмен сауықтыру орталығы жұмыс жасауда. Балық аулауға арналған «Сақ» демалыс аймағындағы 3 көлде карп пен форель балықтары өсірілуде.
Сонымен қатар тау туризмін дамыту мақсатында «Қасқасу туристік-рекреациялық кешенінің» құрылысы жүріп жатыр. Кешен іске қосылғанда туристер саны едәуір артады деп күтілуде.
Былтыр Диханкөл елді мекенінде жеке кәсіпкер Э.Еспенбетова «Бизнестің жол картасы 2025» бағдарламасы мен «Кәсіпкерлік қырандары» жобасы арқылы қаржыландыру нәтижесінде саумалмен сауықтыру кешенін іске қосты. “Дихан Тау” саумалы сауықтыру орталығының жоба құны 57 миллион теңгені құрады. Кешен бір мезгілде 25 отбасын қабылдай алады.
Қасқасу ауылының Сарыбұлақ шатқалындағы Ақмойнақ тауының бөктерінде «Қасқасу» туристік рекреациялық кешенінің инженерлік-коммуникациялық жүйелерінің құрылысын жүргізуге 1,7 млрд. теңге қаралды. Кешен іске қосылған уақытта қоңыр күзден көктемнің ортасына дейін шаңғы тебуге мүмкіндік тумақ. Жазда тау баурайындағы демалыс аймақтары туристерге қызмет көрсетеді. Демек, Қасқасуда жылдың барлық мезгілінде демалуға мүмкіндік ашылады.
«Алпамыс батыр» жырында:
«Сол уақытта батырға,
Атса мылтық өтпеді,
Шапса қылыш кеспеді.
Ғайып ерен, Қырық шілтен,
Қолтықтан сүйеп, демеді», – деген жыр жолдары бар. Бұл жырдан біз Ғайып ерен Қырық шілтеннің сонау бағзы заманнан бар екенін байқауға болады.
Түркістан облысындағы Төле би ауданы Кеме қалған ауылдық округының маңында орналасқан осы бір тылсым сырға толы киелі мекенге экскурсиялық саяхат жасадық. Көрген-білгенімізді баяндайық. Қаладан шығаберісте сапарымыз бір болған соң қол көтерген Әңгірата елдімекенінің тұрғыны Бекболат Бейсенбаевты ала кеттік. 81 жастағы ақсақал әңгіменің майын тамызды. Әулие мекенге жеткенше туған өлкенің арғы-бергі тарихынан сыр шертіп, жол қысқартты.
Ескі аңыздардың айтуынша, «Ғайып ерен, Қырық шілтен» көзге көрінбейтін киелі бейне ретінде сипатталады. Бұл мекендегі сыр тұнған ғажайып бейнелер мұсылман қауымын жебеп-желеп, қолдап жүретін әулие-пір болмысында бедерленеді.
Ғайып ерен Қырық шілтен туралы өте көп аңыздар бар. Оның бірі арабтың ғұламасы әл-Газалимен тікелей байланысты. Ол әл-Фарабимен замандас болыпты. 13-14 жастағы әл-Газали Үндістаннан араб елдеріне білім іздеп шығады. Ол мінген керуенге жол бойы қырық қарақшы жолығып, бұлардан ақша талап етеді. Жолаушылар бар қаржысын жасырып бақса, бала газали анасы берген тиынның бәрін қарақшыларға санап береді. Баланың бұл ісіне таңырқаған қарақшылар себебін сұрайды. Сонда әл-Газали анасының «Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа, адалдан мал тап» деген ақылын айтып береді. Қарақшылар баланың тегін емес екенін байқап, тартып алған ақшасын қайтарып беріп, бата сұрайды. Батадан соң, қарақшылар құсқа айналып, жоғарыға ұшып кетеді. Содан бастап «Ғайып ерен қырық шілтен» атанады. Оларға Алла тағала тарапынан қиын-қыстау жағдайға ұшыраған мұсылмандарға көмектесу міндеті тапсырылады.
Кей аңызға сүйенсек, бұл жерде Адам ата мен Хауа ана, сондай-ақ барлық жер-дүние, аң-құстар Алла Тағаланың құдіретімен ғайыптан пайда болыпты. Ғайып ерен – ғажайып күш, ал Қырық шілтен – көзге көрінбейтін қырық бір ата.
Қазығұрттың басына тоқтаған Нұх пайғамбардың кемесімен байланыстырыла айтылатын Әулие Ғайып Ерен Қырық Шілтен халық ауыз әдебиеттерінде, батырлар жырында, көптеген діни кітаптарда адамдарға септігі тиген әулие, тылсым күш иесі ретінде сипатталады.
Әсіресе, әулие туралы «Мұңлық-Зарлық», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Көрұғлы» жырларында көп айтылады. Аталған жырларда бұл Ислам дінімен ұштаса келген алғашқы элемент екенін бағамдау қиын емес. Қырық Шілтен (яки Иран-Ғайып) ең алдымен Хорезм, Орта Азияда туады, шеті Түркістан, Тараз. Соның бір жағы ертедегі Шашты Әзиз, Қорқыт культімен байланысты болған. Толстов өзінің «Древний Хорезм» деген еңбегінде «Қырық Шілтен» (Риджал Әл-Ғайып) кейін софылық (исмайлизм) культіне айналған Мазхаб болған, олар Орта Азияда қырық-қырықтан ұйысып, ресми дін, саяси тәртіппен жасырын күрескен. Өздерінің құпия орындайтын салттары болған.
Шілтендердің бастығы як-тан, төрт құтыбын Полус деген. Иран шілтендері өздерін жеті пір деп атаған дейді.
Шілтен – шырақшы деген сөз. Үлкен мазар, обаларды мекендеген. Толстовтың ойынша, шілтендер күндіз мешітке барып, түнде мазарларда болған, шөл кезіп, жол тосқан, молдаларды өлтірген, жолаушыға болысқан, шөлде оларға соқпай өтетін жан болмаған.
Екінші жағынан олардан қорқуға да болады деп жазған. Мұндай аңызды орыс ориенталисі Андреев Түркістан ауданынан да жазып алған екен. Шілтендер жақсы жұлдызшы, уақытты аймен санаушы балгер болған. Жұрт шілтендерге жалбарынған. ІХ ғасырда Бағдат патшасы «Амал-хан» дегені үшін түрік софысы (Калаш руы) Мансұр Халлжды дарға асады.
Суфизм оқуын тұтынғандар Орта Азияға дәруіш, шілтен, түрінде күзгі қарғадай боп ауып келе бастады. Өздері жеке-жеке топ болса да, әлденеше жүз мың диуана болып жүрген.
«Ғайып-Иран шах Абаз» дейтін хиссада Үргеніш патшасы да соларға қосылып «Ғайып болған».
Сол негізде Орта Азияның Қазақстанға қараған шетінде «Ғайып Ирандар» (суфизм) поэзиясы туған еді. Оның басты өкілдері – Арыстанбаб, Бақырғани, Яссауилер.
«Түркістанда Түмен баб, Отырарда отыз баб, Сайрамда бар сансыз баб» дейтін сөздер содан қалған. Дервишизмнің өз кезінде Орта Азия поэзиясына тигізген әсері болған. Олар өз культін жырға айналдырған. Бірақ бұл Бабай-Түкті емес, онымен ұштаса келген құбылыс. Х-ХІІ ғасырларда бүкіл суфизм оқуының орталығы – сыр бойы (Түркістан) болған еді. Қырық Шілтендер Иран жеріндегі ассасиндер мазхабына ұқсас болған. Көп жағдайда олар хандар, молдалармен өштескен. Сөйте тұрып, өздері Орта Азияға Ислам дінін таратқан. Шыңғыс хан дінге қарсы күрес жүргізбегендіктен, шілтендер даланың талай жеріне барған. Басында шілтендер культі зороастризмнен туса керек. Өйткені шілтендер де молаға, мазарға жиналып, түні бойы 40 жерден шырақ шағып, зікір салатын болған. Парсыша «Шахл» – шырақ. Сонда бұл үрдістің дін кастасы ортасында туған Исламдық салт ұғым, мистицизм болғанын айыру қиын емес дейді ғалымдар. Қырық Шілтен Қырғыздың «Манас» эпосында да кездеседі. «…Үлкендерден именген Манас сәлем беріп: – Ағалар, қозы бөктерген бөріні көрдіңдер ме? – деді.
– Көрдік – деп әлгілер бір-біріне жымиысты, – Ол бөрі мына біз, Қырық Шілтен деген боламыз. Манастың айтқан сөзге сенбегенін көрген Қырық Шілтен бір сәтте бөрі болып құбылды. Манас сонда ғана сенді.
Біз Қырық Шілтен саған, жолдас боламыз, – деді отырғандардың үлкені – басына қиын іс түскенде біз саған көмекке жетіп барамыз. Сертіміз осы. Қырық Шілтен Манаспен көкірек түйістіріп серттесті. Артынша, үңгірге Шегебай келіп кірді.
– Мұның аты кім?-деді Қырық Шілтеннің үлкені.
– Кадообай ұлы Шегебай қойшымыз.
– Онда бұл бала кейін саған жан жолдас болады. Аты Құттыбай деп аталады, – десті де Қырық Шілтен көзден ғайып болды…»
Ғайып Ерен Қырық Шілтен жайлы тағы бір аңыздарда (Қаз.әйелдері журналы 2004 жылғы мамыр айы) төмендегідей суреттеледі:
Ислам дінінде «аруақ» деген ұғым бар. Араб тілінде «аруақ» – «рух» деген сөздің көшірмесі. Халық ұғымында «аруақ» деген сөзге «қасиетті» деген мән-мағына сіңген. Мынау тылсым дүниеде әр түрлі мақсаттармен өлмей тірі қалған «аруақтар» – яғни әулие адамдар болған.
Халықтың көп білетіні – Ғайып Ерен Қырық Шілтен. Ғайып Ерен Қырық Шілтен – арабтың көне түркінің және парсының сөздерінен құралған ғажап тіркес. Арабтың «Ғайыбы» – «жоқ болып кету», «көзден тасалану», «құдайылық іс» «адам» деген мағыналарда жұмсалады. «Шілтен» парсы тілінде «қырық тән немесе қырық дене» деген ұғым береді.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің тікелей өмірге келуіне Әл-Фарабидің тетелес замандасы, арабтың аса көрнекті ғұламасы Әл-Ғазали себепші болыпты. Ол он үш – он төрт жасында Үндістаннан Араб елдеріне білім іздеп шығады. Әкесі бір соғыс кезінде Үндістанға қашып барған араб екен. Арабияны өз отаным деп есептейді. Жолда керуені қарақщыларға тап болады. Керуендегілер ақшасын жасырады. Әл-Ғазали бір тиынын жасырмай, қалтасынан шығарып береді. Қарақшылар таңырқап, себебін сұрайды. Анамның «Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа адалдан мал тап деген өсиетін орындап тұрмын» – дейді. Бұл сөз қарақшыларға қатты әсер етеді. «Мына қаршадай бала тегін болмауы керек. Біз құдайдан қорықпаймыз, адамдарға қиянат жасаймыз, өтірік айтып арамнан мал тауып жүрміз. Кішкентай бала құрлы бола алмадық-ау» – деп өзара күңкілдеседі. Бәрі ақылдаса келіп, Әл-Ғазалиден бата сұрайды. Батасы қолма-қол қабыл болады. Керуендердің алдында әлгі қарақшылар құс сияқты пыр етіп ұшып кетеді. Содан бастап «Ғайып Ерен Қырық Шілтен» атанады – дейді Берікбай Сағындықұлы өзінің «Ғаламның ғажайып сырлары» атты кітабында. Сонымен бірге автор осы еңбегінде Ғайып Ерен Қырық Шілтеннен Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кісілерге көрініп, үкіметтің ұзақ жасайтынын, сондықтан оған бағыну қажет екендігін ескерткенін түрлі мысалдар келтіре отырып нанымды баяндайды.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің құрамындағы адамдар өз ажалынан өледі, бірақ көп ұзамай лайықты мұсылмандармен орны толықтырылады. Ел ішінде «бір ит соңынан қалмай жүріп, Ғайып Ереннің құрамына өтіпті» – деген де аңыз бар. Әулиелердің ұлықтары Ғайып Ерен Қырық Шілтенмен бірігіп намаз оқиды екен деседі.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің құрамына енген әулиелер су ішкен бұлақты: Қошқар ата, Ықылас бұлақ, Ниетті бұлақ деп атаған. Үш түрлі бұлақ суы шығыстан – құлақ, оңтүстіктен – өңеш, солтүстіктен – көз болып ағып жатады. Ағып жатқан бұлақ суының үш түрлі дәмі бар. Бүгінде бұлақ суының асқазанға шипалы, ем екендігі дәлелденіп отыр. Ал, әулиелердің түнеген үңгірлері Мүшәрәб ата, Сайрам, Үшбұлақ деп аталады, «Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған жерге ілгерідегі көне жол Сайрам – Қарақуыс бел асуы арқылы барып, жоғарыда аталған бұлақтардан су ішіп, үңгірлерге үш рет түнесеңіз қажылыққа бір рет барғанмен тең» – деседі көнекөз қариялар. Олардың айтуынша – Ғайып Ерен Қырық Шілтен бұл күндері жылан кейпіне кірген. Ол тек жүрегі таза, ниеті ақ адамдарға ғана көрінеді. Оны көрген кісінің көп ұзамай бақыты ашылып, керемет әулиенің дәреметіне жолығады.
Атақ-даңқы сонау тарих қойнауынан бастау алатын бұл жерге дүниенің төрт бұрышынан жанына дауа іздеп көпшілік ағылып жатады. Неше түрлі сырқаттың құшағында мұң орнаған жандар, («Тартыс» А.С.Тлегенов) бала көрмеген әйелдер, өмірде жолы болмаған пенделер, сондай-ақ тілек тілеп рухани тазартуды ниет еткен дені сау жүрт та әулиеге зиярат етеді. Алладан медеу тілейді. Мұндағы топырағы қызғылтым төбедегі жақпар тастардың әрқайсысының өз атауы, қасиеті, ішіне бүккен тылсым сыры бар. Оларға ғайыптан қуат сіңген деседі бірі көп дәрежеде, бірі аз дәрежеде адам тағдырына араласа алатын күштерден, әулиелерден қалған қасиетті таңбалар дүниеге өріс таратады. Биологиялық өрістерге ие болу үшін мұнда келген адамдар түрлі-түрлі шарттарды орындауы керек. Басты белгілердің бірі – босаға белгісі. Одан өткен әр адам: «Бисмил-ләһир-рахманир-рахим. Ниет еттім Ғайып Ерен Қырық Шілтен әулиенің ізділігіне (ұлына), сол ізділігіне (қызына) деп оң аяқпен аттап сәлем беруі шарт».
Киелі жерге табан тіредік. Тылсым табиғаттың иіріміне бойлап, жол бастаушы азаматпен бірге бағзы бабаларымыздың көзіндей болған киелі тастардың әрқайсысымен жеке-жеке таныса бастадық. Алдымен Адам ата мен Хауа ананың белгісі айшықталған алып мүсін көзге оттай басылды. Қызметшінің сөзінен ұққанымыз, бұл бейнеде ер адам дауыл мен от-суға төзімді, әйел затының сүйеніші ретінде кескінделіп, ардақты Адам ата аяулы Хауа анамызды қиындықтан қорғап тұр. Ал тастағы тесіктер Хауа ананы от пен судан аман сақтаған Адам атаның қырық тесік шапаны екен. Одан әрі босаға маңындағы емдік қасиеті бар бұлақтың суын сіміре ішіп, жанымызды сергіттік. Бұлақ суында 28 түрлі минерал бар көрінеді. Бұдан соң алып дастархан тасқа тәу етіп, «Несібеміз мол, дастарханымыз кең болсын!» деп іштей тілек тіледік. Зиярат кезінде тас-мүсіндерді тамашалай жүріп, сонау биікте айбарлы сұс беріп тұрған кәдімгі кемеге ұқсас тас бейненің маңына барып, қызметшіден оның мән-мағынасын сұрадық. Аңызға сенсек, сонау ескі заманда жер жүзін топан су басқан кезде Нұх пайғамбар кемесіне тіршілік иелерін салып, Алланың қалауымен, Ғайып ерен, Қырық шілтен әулиенің күш-қуатының демеуімен киелі Қазығұрт тауының басына тоқтаған. Күллі адамзат баласының алтын бесігі болған қасиетті мекенде осылайша тіршілік қайта жанданып, дүбірлі дүниенің көрігі қызған деседі.
«Халқымызда көнеден келе жатқан «Ғайып ерен, Қырық шілтен, Назарыңды салып өт. Тар жол тайғақ кешуде, Жәрдемдесіп алып өт» деген сөз бар. Сондықтан болар, бұл қасиетті жерге көбіне жұртшылық Ғайып ерен, Қырық шілтенге тәу ету арқылы Жаратушы Алладан медет тілеп келеді», – дейді шырақшы.
Ғылыми кітаптарда былай дейді: «Ғайып ерен – мұсылмандар арасында сопылық ілім ықпалымен тараған түсінік бойынша, ерекше қасиеттерге қол жеткізген әулиелер. Қазақ фольклорының кейіпкерлері әдетте Құдаймен қоса “Ғайып ерен, Қырық шілтен”, “Ғаусыл- ғиас”, т.б. әулие-пірлерді рухани көмекке шақырады. Жалпы дүниеде әулиелер иерархиясы бар. Солар арқылы Алла тағала жер бетіне билік жүргізіп, адамзатты жетілдіруге ықпал етіп отырады. Олар рухани билікке көтеріліп, құпия заңдылықты игерген. Ғайып ереннің негізгі сипаты және мақсаты – жанашырлық танығыш, адамдарға әрқашан көмекке келу, рухани жолға түскендерге жол сілтеп, бата беру, жолаушыға, қысылған адамға қол ұшын беру, т.б. Қыдыр (Хизр) да Ғайып еренге, оның ішіндегі қырық шілтенге (абдал) жатады. Қазақта “Қырықтың бірі – Қыдыр” деген сөз бар. Қыдыр – қырық шілтенді басқаратын кейіпкер болуы да мүмкін. Бұқаралық санада бұл түсінік өнделіп, көркемдік қиялға ұласып жататынына қарамастан, ислам ойшылдары Ғайып ерен идеясын жоққа шығармаған».
Аңыз бойынша, бұл киелі жердегі тастарда адамзат бастауының белгілері бар. Алдымен бірінші белгі «босаға» деп аталатын екі тастың арасынан өтеді. Бұл жерде көптеген белгілер бар, жеміс ағашы, ананың құрсағы, дастархан, дастархан басындағы пілдің, арыстанның, адамның т.б белгілер. Белгілердің ең үлкені екі тастан тұратын ата мен ананың белгісі, атаның белгісі шұрық-тесік – ананы барлық сыртқы қауіп-қатерден қорғап тұрады. Ата мен ананың тасын қосып тұрған «жастық» тас бар, «ата мен ананың басы тек жастықта түйіскен, жастықсыз ұрпақ тарамас еді» дейді шырақшы. Атаның белгісінде «атаның қолтығы», «атаның алақаны» белгілері бар. Атаның алақанына ер адамдар саусақтарын салып, сәлемдеседі, атаның қолтығынан өтеді. Ананың белгісінде «ананың шарасы», «ананың қамыры», «ананың сүті», ұл мен қыздың белгілері бар. Ата – от басы, ана – ошақ қасы. Ананың бауыр жағында төрт бөлікке бөлінген қазанға ұқсайтын белгі бар. Бұл – «төрт құбыламыз түгел, төрт түлігіміз сай болсын, қора малды болсын» деп тілек тілейтін жер. Одан сәл әріректе нәресте белгісі бар. Нәрестелі, перзентті болғысы келгендер Алладан ниет етіп сұрайды.
Шырақшының айтуынша, бүгінде киелі мекен аумағы толық қоршалыпты. Онда күніне 200-300 адам келеді екен. Жаздың күндері олардың қатары арта түсетін көрінеді. Қазір мұнда киіз үй бар, асхана жұмыс істеп тұр. Таңнан күн батқанға дейін қызмет көрсетеді. Жергілікті кәсіпкер азаматтардың көмегімен арнайы құрбан шалып, құдайы ас беретін ғимарат салынған. Шетелден де келетіндер көп. Әулие басында тастардың арасынан өсіп шыққан бір түп киелі тұт ағашы бар. Бұл арада зиярат етушілер құран оқып, дұға қайырады. Содан кейін биіктігі он метрдей, ұзындығы жиырма метрдей шамасындағы «Ата» және «Апа» деп аталатын қатар тұрған алып тастардың алдында түнейді. Олардың арасынан өтейін, бар күнәм кешірілсін деп үйден ниет етіп шыққандар өтеді деседі, тастар арасындағы тесіктен кісіге қиянаты бар күнәһар адамды өтерде сыққан секілді сезіліп, әруақтар қысқандай болып, оның жолын буады дейді. Ондай жағдайда ол кісі тобаға келіп, құрбандық шалып, әулие басында құран оқытып кетуі керек екен.
Төлеби ауданы Диханкөл елді мекені республика аумағына өзінің қымызымен танылып, тіпті ол брендке айналды. “Диханкөл қымызын” тұтынушылар саны күн санап артып келеді. Биыл жазда Қоғалы ауылдық округінде үшінші саумалмен емдеу орталығы іске қосылып, ел игілігіне пайдалануға берілді.
Саумалдың адам денсаулығына тигізетін көптеген пайдасы жөнінде көптеген әңгімелер айтылуда. Саумал – бұл жеңіл қорытылатын белсенді биологиялық өнім. Ол ағзаға сіңірілу кезінде, ас қорыту процесіне қатысатын органдарға (асқазан, ұйқы безі, бауыр, ішек) үлкен жүктеме жасамайды. Сол себептен, дененің қалыпқа келу процесін жылдамдатады. Саумал метаболизмді қалыпқа келтіруге, тұмаудың алдын алуға және қатерлі ісік ауруын емдеу үшін қолданылады. Сондай-ақ, ол қан айналымын жақсартады. Бие сүтінде көптеген дәрумендер, микроэлементтер және басқа да биологиялық белсенді заттар бар. Саумалдың көмегімен, иммундық жүйенің қызметін жақсартуға және асқазанның ойық жарасы ауруын емдеуге болады.
Аталған өнімді тұтынушылардың басым бөлігі қала тұрғындары болғандықтан, халық сұранысына орай, саумалмен емдеу орталықтарына мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуде. Жеке кәсіпкер Еспенбетова Эльмира «Бизнестің жол картасы 2025» бағдарламасы мен «Кәсіпкерлік қырандары» жобасы арқылы қаржыландыру нәтижесінде сауықтыру кешенін іске қосты. Сауықтыру орталығының жоба құны 57 миллион теңгені құрады. Кешен бір мезгілде 25 отбасын қабылдай алады. “Дихан Тау” саумалы сауықтыру орталығында ем қабылдаушылар үшін үш мезгіл асы мен төрт мезгіл саумал және жатын орын қызметі ұсынылады. 4 адам тұрақты жұмыспен қамтыған.
Бұл ретте, мемлекет тарапынан туристік демалыс аймағының саны артып, қымыз өндіретін тұрғындарға кәсібін дөңгелетуге қолдау көрсетілді.
Кәсіпкер отбасылық бизнесін жұбайы Бағлан Рысбаевпен бірге жүргізіп, Диханкөл елді мекеніндегі жеке үй жайынан 15 бөлмеден тұратын ғимарат құрылысын аяқтап, жиһаздармен жабдықтаған. Оның ішінде стандарт номерлермен қатар, отбасылық жеке бөлмелер де бар. Терезелері тау көрінісіне қараған орталықтың жалпы жер көлемі 37 соттық. Тау көрінісі мен керемет табиғат аясындағы түрлі жеміс ағаштары, жаздық тапшандар, бассейн, орталыққа сән беріп тұр. 3-4 бие ұстап, сауып беруге арналған жер де қарастырылған. Демалушыларға атпен серуен ұйымдастырылған.
– Ауылдағы жұмыссыз жандарды жұмыспен қамтып, ем әрі дем алушыларға сапалы қызмет көрсетуді бастап кеттік, – дейді Бағлан Рысбаев.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Жолдауында халықтың көкейінде жүрген өзекті мәселелер бойынша тапсырмалар берді. Бұл ретте, Елімізде «Жайлы мектеп» пилоттық ұлттық жобасы әзірленуде. Салынатын мектептер жана форматта болады.
«Жайлы мектеп» жобасы аясында Төлебиде бірнеше мектеп салынады. Ленгірде – 1500 орындық, Бірінші Мамырда – 1500 орындық, Достықта – 900 орындық, Көксәйекте – 600 орындық, сондай-ақ Қосағашта 600 орындық жаңа мектептердің кұрылысы жоспарланып отыр.
«Ауыл – Ел бесігі» жобасы аясында 2022 жылы 6 елді мекенде 6 жоба іске асырылды. Екпінді елді мекенін электр қуатымен қамтамасыз етуге 110 млн. теңге қаралған. Бірінші Мамыр елді мекенінде жаңадан спорт алаңшасын салуға, Момынай елді мекенінде жаңадан мәдениет үйін салуға қаржы қаралды. Ауданның инженерлік инфрақұрылым жүйесін дамыту мақсатында 19 бюджеттік инвестициялық жоба жүзеге асырылып жатыр. Аудан халқының 99,8%-ы ауыз сумен қамтылған. Табиғи газбен 90,4% немесе 109 мың тұрғын қамтылған. Ленгір қаласында 5 қабатты 20 пәтерлі тұрғын үйдің құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
2022 жылы Төлеби ауданында 100-ге жуық тұрғын мемлекеттің қолдауымен өз бизнес-идеяларын жүзеге асырған.
Ауданда былтыр «Ардагерлер үйі» пайдалануға берілген. Демеушілер есебінен құрылысы жүргізілген ардагерлер үйі 5 бөлмеден тұрады. «Ардагерлер үйі» ғимаратында ардагерлердің еркін тынығуы үшін барлық жағдай жасалған. Олардың еркін пікір алмасып, түрлі іс-шаралар ұйымдастыруына арналған мәжіліс залы да салынған.
Былтыр қараша айында Төлеби ауданының 90 жылдығына және Леңгір қаласы күніне орай Төлеби баба стелласы салтанатты түрде ашылып, ел игілігіне берілді. Экспозициялық кешенде Төлеби бабаның сурет бейнеленіп, нақыл сөздері жазылған. Леңгірдегі стелланың ұзындығы – 18,5 метр, биіктігі – 4,5 метр.
Леңгір демекші, бұл атаудың сыры қандай деп қызығып сұрайтындар да аз емес. Белгілі жазушы, өлкетанушы Момбек Әбдіәкімұлы ол туралы тұшымды ой қозғайды.
Тарихшы қаламгердің баяндауынша, Ленгір (Ленгер) этимологиясының сыры әлі күнге дейін бір ізге түскен жоқ. Бұл атау ғылыми ортада талқыланған да емес. Біреулер атаудың түп-төркінін ел аузында айтылып жүрген аңыздарға сүйеніп түсіндіргісі келеді. Ендеше, аңыз бен тарихи деректердің аражігін ашып, атау сырына тереңірек үңіліп көрелік.
Алдымен аңыз нұсқасына тоқталайық. Ілгеріде Ленгір (Момынайсу) өзенінің жағасы қалың қамыс пен жыңғыл, тікенікті ағаш басқан ну болыпты. Нудан ары-бері өткен ірілі-ұсақты малдың жүні әлгі ағаштарға ілініп қала бергендіктен бұл сай «Іліңгір сай» аталып, кейіннен «сайы» түсіп қалып, «Іліңгірге» айналса керек. Уақыт өте келе «Іліңгір» қазақтың жалпақ тіліне орайластырылып «Ленгір», орысша нұсқада «Ленгер» аталыпты.
Енді бір зерттеушілер «Ленгер» атауын парсының «лянгар» сөзінен іздемек болады. Жалпы, біздің Ленгірді қоса есептегенде Орта Азияда жеті елді мекен «Лянгар» аталады екен. Тағы бір дерек бұл санды он төртке жеткізеді. Зерттеушілер парсының «лянгар» сөзін – «якорь» (зәкір), «құтқарушы зәкір», «айлақ», «дәліз», «соңғы үміт», «дәруіштер тұрағы», «құтылудың соңғы мүмкіндігі» деген бірнеше мағынада аударады.
Орта Азиядағы «Лянгар» аталған қоныстар таудың биік тұсында орналасқан. Қашқардария тауларында «Лянгар» аталатын әулиелер моласы бар. Тәжікстандағы Памирдің ортасында орналасқан Вахан жазығындағы Лянгар тас шоқылардың арасында орын тепкен. ХІХ ғасырдың соңына дейін Самарқандағы бірнеше махалла «Лянгар» аталған. Тәжікстан мен Өзбекстандағы «Лянгар» атауларының шығу тегі мен түп-төркіні исламның сопылық дәстүрінің бір тармағын қалыптастырған Ишки ата мен Мұхаммед Садық әулиеге телінеді. Бір аңызда Ишки ата мен Мекке әмірі екеуі Оспан құранына таласып қалады. Құранға қол жеткізе алмаған Мекке әмірі Ишки атаның үйіне дуа оқу арқылы тырысқақ ауруын жібереді. Кесел жұқтырған Ишки ата дерттен құтылмасын білген соң кенже ұлын Оспан құранымен бірге дорбаға салып, ақ түйеге артады да: «Осы түйе тоқтап, шөккенше жерге түспе!» деп пәрмендейді. Түйе тоқтамай жүріп таудың ұшар басына келгенде шөгеді, аздан соң тұрып, тағы жүреді де, бір тұсқа жетіп және шөгеді. Түйе шөккен жерлерді парсылар «зәкір (якорь) түскен жер» деп, «лянгар» (зәкір) аталыпты. Тәжікстандағы бұл молалар бүгінде туристер ең көп баратын орынға айналған.
Ал, енді Тәжікстан мен оған жақын Қашқардария облысының әр тұсына қойылған «Лянгар» атауы парсыға мүлдем қатысы жоқ, тіпті олардың табаны тимеген біздің Ленгірге қайдан жабысып жүр? Ленгірдің түп-төркіні – парсының «лянгар» сөзінен шыққан деп өзеурейтін зерттеушілер бұған қандай уәж айтар екен? Рас, Шыңғыс ханның шабуылы алдында біздің өлкені біраз уақыт парсының ғұрпын, салт-дәстүрін құрметтеген, соның тілін сарай тілі еткен Хорезмшах билеушілері билеген. Қайталап айтайық, парсы тілі Хорезм патшалығының жалпыхалықтық емес, тек сарай тілі ғана болған. Енді сол парсы тілінде сөйлейтін сарай қызметкерлері осында келіп, елсіз, тек қалың ну басқан елеусіз, суы арқыраған аядай сайды ерекше көріп, оған «Лянгар» деп атау беріп кеткені де күмәнді емес пе?
Тағы бір айта кететін жайт, жоғарыда айтқан Тәжікстан мен Өзбекстандағы «Лянгар» атаулары XV-XVІІ ғасырлар аралығында қалыптасыпты. Осы кезеңдерде ол өңірлер Ақсақ Темір мен Шағатайдың, кейіннен Мұхамед Шайбанидың, қала берді, солардың ұрпақтарының иелігінде болған. Орта Азияның осынау билеушілері дәл сол кезеңде жаңағы айтылған жерлерге бірде-бір парсының аяғын тигізбеген. Орта Азиядағы жер атаулары араласпалы тілдік қолданыс арқылы әр жерге қойыла беруі де мүмкін. Бірақ, XV-XVІІ ғасырларда Тәжікстан мен Өзбекстанда қалыптасып қалған парсыша атаулар кенеттен қазақ рулары отырған нулы сайға берілді деу қисынға келмейді.
Жарайды, «Лянгар» этимологиясының түп-төркіні мен шығу тегі есте жоқ ескі замандағы Нұһтың кезінде қалыптасқан немесе орта ғасырда парсы тілінің ықпалымен пайда болған дегенге сене қояйықшы. Ондай жағдайда өлкемізге қатысты ескі жазбаларда бұл атау не үшін кездеспейді? Ескі жазбаларда Алатау мен Қазығұрт, тіпті, Қасқасу мен Сайрамсу, Момынайсу мен Бадам, Аққұм мен Жіңішке атауларын кездестірдік, тек Лянгар (Ленгір) жоқ. Егер «Лянгар» атауы ескі заманнан келе жатса, ол көне жазбаға, не болмаса ХVІ-ХVІІІ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың өлең-жырларының біріне ілігетін еді.
Біз түгел ақтарып, маңызды беттерін көшіріп алған, Намангандағы Қоқан хандығының тарихын баяндайтын «Қоқан хандығына қатысты жазбалар тізімі» атты бес папканың біріндегі 1820 жылдарға қатысты жазбада былай делінген: «Қазығұрттың машрық (шығыс) бетіндегі Шойбек датқаға қарасты Момынайсудың жағасындағы қазақтар отқа көмір жағады. Момынайдың көмірі қоңырлау, жер бетіне шығып, шашылып жатады…» Момынайдың көмірін жазған қоқандықтар Лянгар (Ленгір) атауын бір рет те атамапты. Олар 1826 жылдан бастап Момынай, Аққұм, Бадам жағасындағы қазақтарға көмірден салық салады. Содан 1854 жылға дейін осы төңіректегі қазақтардың әр үйі қоқандықтарға жыл сайын төрт қап көмір өткізуге міндеттелген. Сонда қалай, қазақтардан салық ретінде көмір алып тұрған қоқандықтар Лянгар атын білмеген бе, әлде, әдейі жазбаған ба? Жоқ, екеуі де емес, өйткені ол кезде бұл маңда Лянгар (Ленгір) деген атау болмаған. Оның үстіне біздің өлкеде қоқандықтар мен орыс басқыншылығынан бұрын да Ленгірде көмір өндірілген.
Қоқандықтарға сенбесек, онда 1865 жылдан осы өлкенің жер атаулары мен өзен-суларының аттарын түгелдеп қағазға түсірген, топонимикалық картасын жасаған отаршыл орыс жазбагерлерінің еңбектерін қарап көрейік. ХХ ғасырдың соңына дейін бұл атау олардың да еңбектерінде кездеспейді. Ленгер (Ленгір) туралы дерек тек 1897 жылдан бері ғана жазыла бастаған. Одан соң оқу-ағартуға қатысты бір жазбада 1902 жылы Ленгірде екі жылдық мектеп ашылғаны баяндалады. Міне, орыстардың жазбаларына сүйенсек, Ленгір атауының қалыптасу мерзімін ХХ ғасыр басының ар жақ-бер жағынан іздеген ләзім.
Ленгір ауданының тарихын біршама баяндайтын «Ата жұрт» атты танымдық кітаптың 102-бетінде журналист Ж.Ырсымбетовтің мақаласына сілтеме жасалынып, Ленгір көмірін 1869 жылы осы өңірге келген Татаринов деген орыс геологының тапқаны жазылған. Татариновтың кен барлау экспедициясының Ленгір жеріне келгені рас. Бірақ, ол экспедицияның іздегені көмір емес, алтын кені болатын. Татаринов төбелердің дәл түбінде ашық жатқан көмір шахталарын көреді. Өйткені, мұндағы қазақтар сол кезде-ақ көмірді отын ретінде пайдаланған. Экспедиция шахтаны тізімге алады да, қайтып кетеді.
1880 жылдардан кейін тау алабына қарай орыстың бірнеше кен барлау экспедициясы шығады.
1887 жылы осындай экспедицияның бірі Ташкенттегі генерал-губернатор кеңсесіне қазақтардың Момынай жағасындағы төбе шұңқырынан көмірді тезек тергендей жинап алып жүргенін, тез арада «қара алтын» өндірісін ашып, оны үкімет қарауына алу керектігін хабарлайды. Бірақ, орыс үкіметі бұл мәселеге он жыл бойы мән бермейді. Тек 1897 жылы орыстың атақты тау-кен инженері Р.Д.Романовскийдің шәкірті, ұлты неміс геолог Густав Шварцтың барлау экспедициясы Момынайға келіп, көмір қорын зерттейді. Экспедиция құрамында ұлты швед Стив Ленгерс атты көмір өндіру ісінің мықты маманы болады. Шварц Ленгерсті Момынай көмір шахтасын игеретін жұмыс тобының басшысы етіп тағайындайды. Айта кететін нәрсе, біреулер айтып жүргендей, Ленгерс неміс те, ағылшын да емес. Шамасы, Ленгерсті Шварц әкелген соң жұрт оны да неміс санаған сияқты.
Ленгерс осында көмірді игеруді қолға алғанда бірнеше орыс отбасы көшіп келеді. Олардың жұмысқа жарамдылары шахтаға тартылады. Ленгерс басшылық жасаған шахта «Ленгерская шахта» деп аталады. Ал, жұмысшы орыстар осында алғаш бой көтерген селоны шахта басшысы Ленгерстің құрметіне «Село Ленгерское» деп атайды. Ленгерс атауы көп уақыт өтпей-ақ өзгеріп, айтылуы жеңіл Ленгер (қазақша Ленгір) деген атаумен қалыптасып кетеді. 1900 жылдан 1975 жылға дейін Ленгір қаласының өсіп-өркендеуіне осы шахта айтарлықтай үлес қосты.
Тұмса табиғатымен талайларды таңғалдыратын Төлеби ауданының қысы да, жазы да туризм саласын дамытуға сұранып тұрған аймақ екені белгілі. Төлеби ауданы – Тәңір шарапатымен құт қонып, қыдыр дарыған, еліміздің қасиетті бір өлкесі. Таулы аймақтың табиғаты да ерекше. Туризм саласын дамытуға, демалуға келген туристерді жан-жақты қызықтыруға жылдан жылға мән беріліп келеді.
