Еліміздегі ұзақ жылдар бойы қозғалып келе жатқан мәселелердің бірі – жер ресурстарын реттеу саласы болатын. Атап өтсек, бұл бағыттағы жұмыстар сонау 2010 жылдарда бастау алған. Бүгінге осынша жылдық еңбектің нәтижелері шығып, біршама жаңалықтар елге таныстырылып жатыр.Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
Мәселен, бірнеше жыл бұрынғы ҚР Парламенті Мәжілісінде өткен Үкімет сағатында Жер ресурстарын басқару агенттігі жайылым мен шабындықты ұтымды, тиісті мақсатында пайдаланбаған, заңға қайшы берілген жерлерді мемлекет меншігіне алуды көздеп отырғанын айтқан. Агенттік төрағасының айтуынша, мал шаруашылығын дамытудың бірден-бір көзі бүгінгі күнге дейін пайдаланылмай келген жайылым мен шабындық жерлерді игеруге тікелей байланысты болып табылады. Сонымен қатар, маусымдық және шөл-шөлейт аумақтарда орналасқан жерлерді ауыл шаруашылығы айналымына игеру де өзекті мәселе болып отыр.
«Бұл ретте атап көрсететін жайт, бұрынғы ұжымшар, кеңшар болып ұйымдасқан кезеңде мал шаруашылығын өркендету үшін табиғи жайылымдар толық әрі жіті пайдаланып келгені мәлім. Оның ішінде әсіресе маусымдық жайылымдарды көктемгі төлдету, жазғы жайлау мен қыстауларды пайдалану кезеңі сәйкестеліп реттеліп отырды. Ал қазіргі кезеңдегі қалыптасқан жағдайға келсек, кейбір елді мекендер маңындағы жергілікті тұрғындардың мал жаюы мен шөп шабуы үшін, сондай-ақ шалғайдағы мал шаруашылығының маусымдық жайылымдарына арналған жерлерді өтеулі ұзақ мерзімге пайдалануға немесе жеке меншікке беруге рәсімделген жағдайлар кездеседі. Алайда, Жер кодексінің 36-бабына сәйкес, мұндай жерлер тек 5 жылғы мерзімге ғана пайдалану құқығына ие болатын. Бұндай жағдайлар жайылым және шабындық жерлерді тиімді пайдалануға кері әсерін тигізіп отыр. Өйткені, шаруашылықтағы мал санына тиесілі жерлер реттелмей, басқа шаруашылықтардың пайдалануына шектеулер қойылып, кейбір тұлғалардың қолына едәуір жайылым жерлерінің шоғырлануы жол беріліп келді. Сондықтан агенттік жерді пайдалану мен қолдануды мемлекеттік бақылауды іске асыру барысында жайылым және шабындық жерлерді ұтымды, тиісті мақсатында пайдаланбаған, заңға қайшы берілген жерлерді мемлекет меншігіне алуды басты назарға алып отыр», – деген ол өз сөзінде.
Содан соң, Мәжілісте өткен Үкімет сағатында Жер ресурстарын басқару агенттігінің төрағасы Қазақстандағы жер бір тұрғынға шаққанда 17 гектардан тиетінін айтқан.
«Қазақстан Еуразиялық құрылықтың 272 млн. гектарға тең аумағын алып жатыр. Сондай-ақ, жер көлемі бойынша ең ірі 10 мемлекеттің құрамына кіреді. Ал, еліміздің бір тұрғынына шаққанда тиетін жер 17 гектарға тең болса, оның ішінде әрбір тұрғын 1,5 гектар егістік жерімен қамтамасыз етілетінін айта кету керек. Бұл әлемдегі ең жоғары көрсеткіштердің бірі болып табылады. Елімізде жер қорының 7 жер санаты бар. Осының өзі жердің ел экономикасының қай саласында да болса да үлкен әлеуетке ие екендігін білдіреді. Осы жерлердің тек 4 санатының бағалау құны 4,5 трлн. теңгені құрайды», – деген агенттік төрағасы осыдан он жылдай уақыт бұрын.
Сондай-ақ, дәл сол жиында ағымдағы түгендеу барысында ауданы 3 млн. гектардан астам ауыл шаруашылығы мақсатындағы пайдаланылмай келген 7 мың жер учаскесі анықталғаны мәлім болған еді.
Бұл туралы агенттік басшысы: «Осы жылы жүргізілетін түгендеудің мақсаты олардың көлемдерінің есептік деректермен сәйкес келуін нақтылау ғана емес, олардың жағдайын зерттеу, яғни пайдаланылмаған немесе мақсатқа сай емес пайдаланылып келген жер учаскелерін анықтау. Сондай-ақ, суармалы аймақтар, жайылымдардың жағдайын айқындап, тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Бұл ретте түгендеу жұмыстары 57 әкімшілік ауданды және 5 облыстық маңыздағы қаланы қамтыды. 800 ауылдық (селолық) округ және 67,5 мың шаруашылық субъектілері зерттелді. Шара аясында тиісті картографиялық және басқа да қажетті материалдар дайындалды. Соған орай, түгендеу жүргізудің барысында аграрлық сектордағы шаруашылық жүргізу субъектілердің санына қатысты айырмашылықтар анықталды. Бұл ретте атап өтуіміз керек, жыл сайынғы жер балансын әзірлегенде, олар жергілікті атқарушы органдармен бекітіледі. Осы тұста әрбір ауытқулар түзетілетін болады және ол статистикалық органдарға беріледі. Алайда осындай үлкен айырмашылықтардың болуы жыл сайынғы есепті әзірлеуге кейбір уәкілетті органдардың тиянақсыз жұмысын көрсетеді», – деген еді.
Одан кейінгі жылдары Қазақстанның су және жер ресурстары 2030 жылы қайта қалпына келтірілетіні айтылып: «Бізге жаңа экономиканы құру үшін жаңа мамандарды даярлап шығу қажет. Осылайша, біз 2030 жылға қарай Қазақстанның су және жер ресурстарын қайта қалпына келтіреміз және табиғи капиталдарды тұтынудың тиімділігі жағынан Еуропалық одақтың деңгейіне жетеміз. 2030 жылға қарай Қазақстан зарарлы заттектердің атмосфераға шығарылуы саласындағы стандарттарды еуропалық деңгеймен теңестіріп, оны енгізу бойынша шараларды атқаруымыз шарт. 2030 жылға қарай «жасыл экономика» саласында 400-ден 600 мыңға жуық бос жұмыс орны ашылады.2050 жылы «жасыл экономика» елдің ЖІӨ-не 3 пайыз қосып, дамудың қалыпты өсу моделіне қосымша серпін бермек», – деген жауапты қызметкерлер.
Сонымен қатар, 2019 жылы ҚР Премьер-министрі Жер ресурстарының бірыңғай веб-порталы іске қосылатынын жеткізіп: «Ағымдағы жылы Ауыл шаруашылығы министрлігі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің бар екендігі, олардың тиімді пайдаланылуы, жер учаскесін алуға электронды өтінім беру мүмкіншілігімен бос жатқан жер учаскесі туралы барлық мәліметтерді көрсете отырып, Жер ресурстары жөніндегі бірыңғай веб-порталды іске қосуды жоспарлап отыр», – деген болатын.
Сол кездегі Үкімет басшысының дерегіне сүйенсек ауыл шаруашылығымен айналысатын ауыл халқын қолдаудағы негізгі тетік «Өнімді еңбекпен қамту» бағдарламасы болып саналатын. Бұл тұрғыда 2018 жылы аталған бағдарлама аясында 11 мың ауыл тұрғыны 44,7 млрд. теңге көлеміндегі қаржымен қамтылған. «Ағымдағы жылы бағдарлама арқылы 50,2 млрд теңге сомаға 12 мың адамды қамту жоспарланып отыр. Бұл ретте барлық қаражаттың шамамен 80 пайызы мал шаруашылығын дамытуға бағытталады: ауыл шаруашылығы мал басы мен жем-шөп сатып алу, ауыл шаруашылығы өнімдері бойынша дайындау қызметін дамыту және ауылда бизнестің ауыл шаруашылығы емес түрлерін дамыту», – деген ол туралы Премьер-министр.
Ал, биыл Мәжілістің жалпы отырысында «ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне жерлердің пайдаланылуы мен қорғалуын мемлекеттік бақылау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы» Заңы екінші оқылымда қаралып, қабылданды.
Заң жобасының мақсаты – жер қатынастары саласында азаматтарға қызмет көрсету кезінде және Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің нормаларын салалық заңнамаға сәйкес келтіру кезінде жергілікті атқарушы органдардың лауазымды адамдарының жауапкершілігін күшейту.
Мәжілістің Аграрлық мәселелер комитеті мәліметіне қарағанда, аталған құжатты талқылау барысында депутаттар заң жобасының негізгі мақсатын іске асыруға бағытталған кейбір ережелерін нақтылап, толықтырды. Атап айтқанда, жергілікті атқарушы органдардың заңсыз шешімдер қабылдауына, олардың жер қатынастары саласындағы міндеттерін орындамауына немесе уақтылы орындамауына қатысты. Бұған қоса, жер ресурстарын қорғау және пайдалану үшін жер құқықтық қатынастары субъектілерінің қосымша әкімшілік жауапкершілігі көзделеді.
Сәйкесінше, Заң жобасына жергілікті атқарушы органдарға «Геодезия, картография және кеңістіктік деректер туралы» ҚР Парламенті қабылдаған Заңға сәйкес тиісті әкімшілік істерді қарау бойынша өкілеттіктер беретін түзетулер енгізілді. Сонымен қатар, Парламент қабылдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңына сәйкес келтіру үшін сауда қызметін мемлекеттік бақылау саласындағы өкілеттіктерді жергілікті деңгейден орталық деңгейге беруге қатысты түзетулер көзделген.
Сондай-ақ, биыл Мәжіліс депутаты Бақытжан Базарбек жер саласындағы сыбайлас жемқорлықпен күрестің жаңа тәсілдерін енгізуді ұсынып: «Жер реформасын бастау керек және жер реформасының негізгі бағыты ретінде жер саласындағы олигополиядан шынайы арылу керек. Жер саласындағы монополиялардың қалыптасуына құқықтық жолмен тойтарыс беруіміз қажет. Ауыл шаруашылығы жерлеріне заңсыз ие болғандар оны игермей, дереу сатуға, не банкке кепілге қоюға тырысатын. Екі ортада сыбайлас жемқорлықтан қарапайым халық және мемлекеттің мүддесі зардап шегеді. Сондықтан, алдағы уақытта жер саласында халық үшін түбегейлі реформа қажет. Реформаның негізгі мақсаты халықтың жер қатынастарында құқықтарын күшейту және мемлекеттік қорғау болу керек. Жер кадастрының және ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер иелері аты-жөндерінің ашықтығын қамтамасыз ету қажет. Мыңдаған гектар жердің иелерін жариялау керек. Екіншіден, жерге бақылау жасайтын мемлекеттік орган әкімге де, ауыл шаруашылығы министрлігіне де бағынбайтын, Үкімет құрамына кіретін дербес орган – жер ресурстарын басқару агенттігін құру мыңызды. Үшіншіден, мемлекеттік жер кадастрын бір қолға, яғни цифрлық даму министрлігінен жер ресурстарын басқару агенттігіне беру қажет», – деген сауалын Мәжілістің жалпы отырысында Премьер-Министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің атына жолдады.
Аталған тақырып аясындағы өзге де жаңалықтарды айта кетер болсақ, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі қайтарылуы 2022 жылдың соңына дейін жоспарланған 5 млн (5042692,2) гектар пайдаланылмаған ауыл шаруашылығы жерлерін мемлекеттік меншікке қайтару жоспарын мерзімінен бұрын орындады. Сонымен қатар, жер пайдаланушылар бұрын тұрып қалған 1,8 млн га жерді игеруге кірісті. Осы ретте, 2022 жылдың өзінде министрліктің Жер ресурстарын басқару комитетінің республика бойынша аумақтық бөлімшелері учаске иелеріне қатысты ауыл шаруашылығы жерлерін алу мен пайдаланудың заңдылығына қатысты 1357 жоспардан тыс тексеру жүргізгенін айта кету керек.
Сондай-ақ, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша, 2022 жылғы 28 сәуірде құрамына мүдделі мемлекеттік және құқық қорғау органдары кіретін жұмыс комиссиясы құрылған. Осы комиссия құрылған сәттен бастап барлық өңірлерде ведомствоаралық топтар құрылды. Өз кезегінде 2022 жылдың 9 тамызында Қазақстан Президенті жер мәселелері бойынша тексерулер үшін ерекшелікті көздейтін Жарлыққа қол қойып, бұл пайдаланылмайтын ауыл шаруашылығы алқаптарын қайтару бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстың тиімділігін едәуір арттырды.
Ал, биыл жыл басында елімізде мемлекеттік меншікке қайтарылған ауыл шаруашылығы жерлерінің интерактивті картасы іске қосылды. Оны Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі бірлесіп әзірлеген. jerkarta.gharysh.kz деп аталатын геосервисте бұған дейін игерілмеген, заңсыз беріліп, мемлекетке қайтарылған учаскелер туралы барлық ақпарат орналастырылған.
Интерактивті карта азаматтарға кез келген уақытта қайтарылған ауыл шаруашылығы жерлері бойынша мониторингті жүзеге асыруға мүмкіндік береді және осы учаскелерді алу мақсатында жергілікті атқарушы органдарға өтініш беру үшін бағдар болады. Бұл жылдар бойы пайдаланылмаған ауылшаруашылық жерлерін айналымға тартуға, сондай-ақ тұрғындарды ауыл шаруашылығы үшін қажетті алаңдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бүгінгі күні облыстар мен аудандар бөлінісінде инфографиканы әзірлеу, сондай-ақ порталдың интерфейсін толтыру процесі аяқталып жатыр.
Интерактивті картаны енгізу қайтарылған ауыл шаруашылығы жерлерін бөлу бойынша жұмысты ашық әрі айқын етеді. Учаскелерді қайта бөлудің одан әрі мониторингін аумақтық жер ресурстарын басқару жөніндегі департаменттер, әкімдіктер мен прокуратура қызметкерлері қол жеткізе алатын жылжымайтын мүліктің бірыңғай мемлекеттік кадастры платформасында жүзеге асыру жоспарланып отыр.
Қайта бөлу процесінің ашықтығын қамтамасыз ету үшін конкурстарды өткізу модулін Электрондық сауда алаңының базасында іске асыру ұсынылады. Қазіргі уақытта заңнамаға сәйкес, жер пайдалану құқығын беру жөніндегі конкурс қағаз жүзінде өткізіледі.
Тағы бір айта кетерлік жағдай – биыл Үкіметте Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің төрағалығымен игерілмей жатқан және заңсыз берілген жерлерді қайтару жөніндегі комиссиясының отырысы өткен. Сол жиында белгілі болғандай, ҚР АШМ Жер ресурстарын басқару комитетінің дерегі бойынша 2022 жылдың басынан бері мемлекетке 8,3 млн га (2022 жылы – 5,4 млн га, 2023 жылдың өткен кезеңінде – 2,9 млн га) жер қайтарылған. Тексеру қорытындысы бойынша Жер ресурстарын басқару комитетінің аумақтық бөлімшелері 835,9 мың га аумақта жер заңнамасын бұзушылықтарды жою туралы 615 ұйғарым енгізген. Бұдан бөлек, 271,5 мың га бойынша 183 іс сот органдарының қарауында жатыр. Тексеру қорытындысы бойынша 797 жағдайда заңбұзушыларға жалпы сомасы 156,3 млн теңге айыппұл салынып, оның 68 пайызы өндіріліп алынған. Сонымен бірге, тиісті шаралар қабылданғаннан кейін жер пайдаланушылар 689 мың га ауыл шаруашылығы жерлерін қайта игеруге кіріскен.
Жер ресурстарын басқару комитеті төрағасының сөзіне сүйенсек, былтыр жалпы жерді ерікті қайтару үлесі 72,2 пайызды құраса, биыл бұл үлес 62 пайызға дейін төмендеп, сәйкесінше мәжбүрлеп алу көрсеткіші өскен.
«Әкімдіктер қабылдаған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін беру туралы шешімдердің заңдылығына келетін болсақ, 2022 жылдан бастап тексеру қорытындысы бойынша 526,3 мың гектар бойынша 515 заңсыз шешім анықталды, оның 135-інің күші жойылды, қалған 380 шешімнің күшін жою бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр», — деді бұл туралы комитет төрағасы.
Мамандардың айтуынша, пайдаланылмаған жерлерді қайтару процесі бірнеше маңызды факторлармен қиындайды. Негізгілері – талап қою шағымдарының рәсімдері бойынша соттармен келіспеушіліктер, 2022 жылы енгізілген Кәсіпкерлік кодекстің жаңа талаптарына байланысты бұрын берілген нұсқамалар бойынша бақылау тексерулерін жүргізу мүмкін еместігі және Жер ресурстарын басқару комитетінің өңірлік бөлімшелерінде адам ресурстарының жетіспеушілігі. Оған қоса, биыл жер иелерінің өз учаскелерін және жергілікті атқарушы органдарды ауыл шаруашылығы жерлерін берудің заңдылығы бойынша пайдалану жауапкершілігі күшейтілді. 2023 жылғы наурызда жергілікті атқарушы органдардың лауазымды адамдарының жер заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілігін белгілеу бөлігінде ӘҚБтК-не өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Заң қабылданды.
2023 жылғы 8 қазаннан бастап 1 тамызда қабылданған жылжымайтын мүліктің бірыңғай мемлекеттік кадастры инфожүйесі шеңберінде мемлекеттік қызмет көрсету қағидалары күшіне енеді. Сонымен қатар, Үкімет қаулысының жобасы әзірленген. Жаңа жобаға сәйкес, енді елімізде мемлекеттік жер инспекторларының саны көбейе түседі.
«Жер біздің басқа да табиғи ресурстарымыз сияқты Қазақстан Конституциясымен халыққа тиесілі деп айқындалған. Пайдаланылмайтын жерлерді қайтару мәселесі оларды мемлекеттік меншікке қайтару ғана емес, әрі қарай әділ бөлу болып табылады. Мемлекет басшысы «Ауыл аманаты» бағдарламасы бойынша жеке қосалқы шаруашылықтардың кооперациясын дамытуды ынталандыру міндетін нақты атап өтті. Бірақ егер ауылдарда жайылымдық жерлер болмаса, онда қандай даму туралы айтуға болады? Жерлер бюрократиялық кедергілерге байланысты пайдаланылмай қалмауы тиіс, оны ел экономикасы үшін жұмыс істету керек. Бұл мәселені тезірек және әділ шешудің басқа тәсілдері мен тетіктерін әзірлеу қажет. Барлық көтерілген мәселелерді егжей-тегжейлі пысықтап, оларды шешу бойынша нақты ұсыныстар енгізу қажет. Ал әкімдіктерге өнеркәсіп, цифрлық даму, ауыл шаруашылығы министрліктерінің үйлестіруімен жылжымайтын мүліктің бірыңғай мемлекеттік кадастрын толтыру және өңірлік геоақпараттық жүйелерді іске қосу жөніндегі жұмысты жеделдету керек», — деді бұл жиында Серік Жұманғарин.
Сондай-ақ жұмыс барысын бақылауды күшейту мақсатында Комиссия отырыстарын тоқсанына бір рет емес, ай сайын өткізу туралы шешім қабылданды. Бұл елімізде жер ресурстары саласындағы жұмыстардық қарқынды түрде жүргізіліп жатқанын аңғартып тұрғандай.
