Түркістан қаласында қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру бағытында көптеген адамды қамтитын түрлі мақсатты топтар арасында іс – шаралар өтуде. Негізінен, бұл шаралар Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен іске асырылған Жобалар шеңберінде өткізілуде.
Бүгінгі күні Түркістан қаласында сыбайлас жемқорлық көріністеріне жол бермеу мақсатында рухани астанамызда орналасқан жоғары оқу орны мен колледждерде және қаладағы барлық мектептерде 10 мыңнан аса мүшелері бар ерікті мектеп клубтары, сондай-ақ Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде Парасаттылық орталығы жұмыс жасауда. Сонымен қатар, Түркістан қаласының да сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайлардың алдын алу тақырыбында мәжілістер өтіп тұрады.
Бүгінгі күні жемқорлыққа қарсы агенттік қызметінің негізгі бағыттарына өзгерістер енгізіліп, қылмыскерлерді құрықтап жазалауға емес, оның жолын болдырмауға, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға негізгі басымдық берілуде. Бұл ретте, ел азаматтарының қолдауы мен белсенділігі, ашықтығы мен оперативтілігі айрықша маңызға ие. Анығында, «Жемқорлыққа қарсымыз!» деген ортақ ұран көптің көкейінде көлкіп тұрғанмен, іске келгенде қоғам індетіне қарсы тұру әрбір ел азаматының ортақ борышы. Сондықтан, қандай да бір сыбайлас жемқорлық көріністеріне куә болған азаматтың әлеуметтік індетке көз жұма қарамауы, белсенді әрекет ете білуі – еңселі еліміздің ертеңі үшін жасалған ерен ерлікпен және елеулі еңбекпен пара-пар.
Ең алдымен, қандай да бір жемқорлық құқық бұзушылық фактісі туралы ақпарат білген тұрғын Агенттіктің тәулік бойы тегін қызмет көрсететін «1424» Саll-орталығына қоңырау шалуы қажет. Онда хабарласушының жеке ақпараты құпия түрде сақталып, берілген түрлі ақпараттар мен арыз-шағымдар, ұсыныстар мен пікірлер операторлар арқылы қабылданады. Ел аумағынан, өңір тұрғындарынан және түрлі елді мекендерден сыбайлас жемқорлық тәуекелін жасады деген ақпарат келіп түскен жағдай да, жедел желінің операторлары абонентті Агенттіктің кезекші офицерімен тікелей байланыстырып, әрбір хабарламаны басты назарға алып отырады. Тіпті, кейбір тұрғындар өз ақпаратына сенімсіздік білдірген жағдайда, тегін консультациялық кеңестер беріліп, ақпараттық көмектер көрсетіледі. Бүгінде бұл аталған сенім телефонымен келіп түскен хабарламалар арқылы қаншама іс қозғалып, бірқатар көлеңкелі қылмыстың беті ашылып үлгергенін айта кеткен жөн.
Сондай-ақ, қоғам індеті турасында тиісті мекемеге хабарлаудың өзге де жолдары қарастырылған. Атап айтсақ, Агенттікке не болмаса Агенттіктің аумақтық Департаменттеріне жазбаша түрде арыз қалдыру арқылы хабардар етуге болады. Бұл тұрғыда, Сыбайлас жемқорылққа қарсы Агенттік «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» идеясын негізге ала отырып, әрбір тұрғын тарапынан келіп түскен ақпаратқа айрықша ден қоюда. Азаматтардың құқық бұзушылық туралы берген мәліметі расталып, сот қаулысы немесе айыптау үкімі заңды күшіне енген болса, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жұмысына жәрдемдескені үшін аталмыш азаматтарға біржолғы ақшалай сыйақы төленеді және олардың жеке бас қауіпсіздігі мемлекет тарапынан қатаң бақылауда болады.
Құқық бұзушылық фактісі туралы хабарлаған азаматтарды көтермелеу, яғни біржолғы қаржылай сыйақы беру мөлшері сыбайлас жемқорлық қылмысының деңгейіне сәйкес беріледі. Қазіргі таңда, 1 айлық есептік көрсеткіш – 2917 теңгені құрайтындығын ескерсек, әкімшілік істер бойынша – 87 510 теңге (30АЕК), қылмыстық істер бойынша – 116 680 теңге (40АЕК), орташа ауырлықтағы қылмыстық істер бойынша – 145 850 теңге (50 АЕК), ауыр санаттағы сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша – 204 190 теңге (70АЕК) және аса ауыр санаттағы сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы қылмыстық істер бойынша 291 700 теңге (100 АЕК) мөлшерінде ақшалай сыйақы беру реттілігі қарастырылған. Бұған қоса, құны 1000 АЕК асатын сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар бойынша біржолғы ақшалай сыйақы пара немесе келтірілген залал мен көрсетілген қызметтер соммасының 10%-ын құрайды.
Бұл әдіс бармақ басты, көз қысты әрекеттердің анықталуын жеделдетіп қана қоймай, мемлекет пен қоғам арасындағы қашықтықтың азаюына және халықпен кері байланыстың сапасын арттыруда тиімді тетік көзіне айналып отыр.
Сондай-ақ, Түркістан қаласының бас имамы Мұхамеджан Жұмадуллаевтың айтуынша пара – мансап иесін параға жығу мақсатында берілетін мүлік. Ол пара мансап иесін өз тарапына тарту немесе пара беруші өз мақсатына жету үшін беріледі. Зұлымдық ету мақсатында пара беру – ауыр қылмыс әрi күнә. Сонымен қатар, түр түрлi icтi бiтіpy мақсатында пара беруге де болмайды.
«Жемқорлық – мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттері. Жемқорлықтың жалпылама белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған іс-әрекеті үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы немесе мүлік сипатындағы пайда түрінде пайда алу, туыстық, жерлестік, тағы басқа жақындықтарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ, мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу. Қызметін асыра пайдалану, пара алу, пара беру, парақорға делдал болу, жалған сөз тасу, аманаттаған мүлікті иелену, жалған куәлік беру – қылмыс әрі үлкен күнә. Алла Тағала мұсылмандарға пара беру мен пара алудан, сондай-ақ олардың арасында дәнекерлік етуден де тыйған. Алла Тағала: «Бір-біріңнің мал-мүлкін (ұрлау, тонау, алдап-арбау, қиянат жасау, өсім белгілеу және құмар ойындары секілді) харам жолдармен жемеңдер. Сондай-ақ, оларды (мал-мүліктеріңді) өздеріңе тиесілі болмаған дүниені алу һәм ел-жұрттың дүниесінің бір парасын біліп тұрып күнәлі жолдармен жеу үшін (пара ретінде) басшыларға беруші болмаңдар», – деп бұйырады («Бақара» сүресі, 188-аят) Тағы бір аятта Алла Тағала екі жүзділер мен күпірлікке өзара жарысқандар туралы былай баяндайды: «Олар жалған сөз тыңдауға, құмар, харам, нәрсені жеуге әуес. Егер алдыңа (дауласып) келсе, қаласаң, араларында билік айт, қаласаң, олардан сырт айнал. Сырт айналсаң, олар саған титтей де зиян тигізе алмайды. Ал, олардың арасында билік айтсаң әділ үкім шығар. Шүбәсіз, Алла әділетті жандарды жақсы көреді» («Мәида» сүресі, 42-аят). Аяттағы «харам нәрсені жеуге құмар» деген сөз тіркесі өзгенің мал-мүлкін иемдену, ақысын жеу мағынасында келген. Сағид ибн Жүбәир (Алла оған разы болсын) бұл аят жайында «Мұнда жемқорлық турасында айтылған» деп тұжырымдаған.Жемқорлыққа алып баратын пара тіленушілік қоғамды бұзады. Пара жүрген жерде әділетсіздік әділ орнына қабылданып, тыйым салынған нәрсеге рұқсат етіледі және әділетсіз шешім шығарылады. Залымдар істі өз пайдасына шешу мүмкіндігіне қол жеткізеді. Пара жүрген жерде жауапкершілік болмайды. Ислам параның қандай түріне болмасын тыйым салады. Тіпті сыйлық ретінде берілген параның өзі – харам.Әбу Хумайд (Алла оған разы болсын): «Бірде Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) әл-Азд тайпасындағы Ибн әл-Лютбия есімді бір адамға зекет жинауды тапсырады. Ол қайтып келіп: «Мынау – сізге, ал мынау маған сыйланды», – деп айтады. Мұны естіген Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) мінберге көтеріліп, Алланы дәріптеп, Оған мадақ айтып содан кейін: «Асылында, араларында біреуді Алла маған тапсырған істі орындауға тағайындадым, ал ол болса маған келіп: «Мынау – сізге, ал мынау маған сыйланды!» – деп айтады. Егер ол шындықты айтып тұрған болса, неге осы сыйлықты күтіп әкесінің үйінде қалмады?! Алламен ант етемін, егер сендердің біреуің болмай тұрып бір нәрсені алатын болса, қиямет күні ол міндетті түрде сол алған нәрсесін ұстаған аянышты халде Алла Тағаламен кездесетін болады! Ақиқатында, егер кімде-кім бақырған түйені, мөңіреген сиырды, маңыраған қойды ұстаған түрде Алламен кездесетін болса, мен оны танымайтын боламын», – деді (имам Ахмад).Тағы бір хадисте Адиа Ибн Умайра Алла елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай айтқанын келтірген: «Егер жұмысқа алған сендердің біреулерің бір инені немесе тағы бір нәрсені жасырып қалатын болса, бұл қоғамдық мүлікті жасырушылық болып есептеленеді әрі онысын Қиямет күні алып келетін болады». Сонда Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) қасына Ансар тайпасының бір қара нәсілді ер адамы келіп: «Алла елшісі, менен жұмысыңды қайтарып ал» (яғни: «Сен маған тапсырған садақа жинау жұмысын атқарудан бас тартамын»), – дейді. Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) оған: «Саған не болды?» – деп сұрайды. Әлгі адам: «Мен сенің былай былай деп айтқаныңды естідім», – деп жауап береді. Сонда Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Мен мұны тағы да айтамын: «Мен қызметке тағайындаған әрқайсың – үлкен-кіші болсын алған нәрсенің бәрін алып келуің керек». (имам Муслим)Мемлекетте жемқорлықтың бел алуы көлеңкелі экономиканың пайда болып, экономикалык өсу қарқынының тежелуіне және әлеуметтік, саяси шиеленістердің күрт асқынуына ұрындырады. Сонымен қатар, жоғары лауазымды мемлекеттік кызметкерлер жаппай жемқорлыққа салынған жағдайда құқық қорғау органдары оларды жасаған қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілікке тарта алмайтын жағдай қалыптасады. Жемқорлық екіге бөлінеді: жекелеген лауазымды кызметкерлер жасаған қылмыстық іс – әрекет және бірнеше лауазымды қызметкер бiрiгiп жасаған (сыбайлас жемқорлық ) қылмыстық іс – әрекет. Ислам дінінде басшылық – жауапкершілігі мол, ауыр жүк. Басшы ең алдымен әділ болуы керек. Ел басқаратын, көпшіліктің мұң – мұқтажын арқалаған адам өз жауапкершілігін толық сезініп, әділеттіліктен таймаған жағдайда ғана ақыретте зор кұрметке бөленіп, нұрдан жасалған мінберде отыратындығы айтылған. «Алла сендерге аманаттарды иелеріне қайтаруды және адамдар арасында билік айтқандарыңда әділ үкім шығаруды бұйырады», – деген. («Ниса» сүресі, 58-аят).Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру ұжымдық міндет болып табылады. Бұл туралы Нұғман Ибн Башир (Алла оған разы болсын) Алла елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) мына бір сөзін мысалға келтіреді: «Алла Тағаланың тыйғандарынан тиылып, ал бұйырғандарын орындайтын адамдар мен Алланың бұйырғандарын орындамайтындардың үлгісі кемеде отырып өз орындарын алуға жеребе тастайтындар сияқты. Олардың кей біреулері орынды кеменің жоғарғы жағынан алса, ал кейбіреулері – төмен жағынан алады. Кейін төменгі жақтағылардың су ішкісі келеді, бірақ олар суға барып, өзгелердің мазасын алмау үшін: «Жоғарылардың мазасын алмай кеменің түбін тесіп, су алайық», – дейді. Егер кеменің жоғарғы жағындағы адамдар өзгелерге олардың қалағанын жасатар болса, онда кеме құрдымға кетер еді, ал егер жоғарыдағылар төмендегілерге кедергі келтірсе, бәрі де қауіпсіздікте болады» (имам Бұхари).Бұрынғы өткен бабаларымыздың дөп басып айтқан дана сөздерінде «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген болатын. Олардың әділдікпен туралықты ту еткендігін ғасыр қайраткерлері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқа біртуар билер мен шешендердің өмірі дәлел болатындығын тарихтан жақсы білеміз. Ислам діні – үлкенді не кішілі сыбайлас жемқорлық пен пара берудің қандай да бір түріне Құран мен Сүннет дәйектеріне сай қатаң тыйым салып, тіпті, ауыр күнәлар санатына жатқызады. Алайда, Алла ризалығын ойлап, елге адал қызмет еткен жанның үйінде береке болары сөзсіз”, дейді қала имамы.
Қазіргі кезде сыбайлас жемқорлық әлемнің кез келген елінде оның саяси дамуына байланыссыз, оның ішінде Қазақстанда да, әлеуметтік құбылыс ретінде өмірін жалғастырып келеді, ол тек ауқымдылығымен ғана ерекшеленеді. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік-экономикалық даму үдерісін, нарықтық экономиканың құрылуын, инвестициялар тарту процесін тежейді. Демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсерін тигізеді, елдің болашақ дамуына елеулі қауіп төндіреді. Қазақстанның мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтарының бірі сыбайлас жемқорлықпен күрес болып табылады. Сыбайлас жемқорлықтың қоғамға тек зиянын тигізіп қоймай, сонымен бірге оң нәтижеге жеткізбейтінін естен шығармауымыз қажет! Өйткені сыбайлас жемқорлық тәсімінде параны көбірек беруші ғана жеңіске жетеді. Бір қорқыныштысы – сыбайлас жемқорлықпен айналысу сол тұлға мен оның жақындарының сана-сезіміне залал келтіріп, дүниетанымдарын бұзады. Жалпы, біздің елімізде тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап әлемдік стандарттарға сәйкес келетін сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдар жүзеге асырылып келеді. Сыбайлас жемқорлықтың көріністерін жою мақсатында заңнамалық актілер қабылданды. Рұқсаттар мен мемлекеттік қызметтердің алынуын жеңілдету үшін электронды үкімет пен электронды сандық қолтаңба, «бір терезе» қағидаты енгізілді. 2014 жылғы тамызда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі құрылды. Оның негізгі міндеті мемлекеттік қызмет саласындағы басшылықты, мемлекеттік қызмет көрсету санасын бақылау, сыбайлас жемқорлық қылмыстары мен құқық бұзушылықтардың алдын алу болып табылады. Сыбайлас жемқорлық – заман ағысымен бірге өсіп-өркендеп, мол қаражат және қоғамдық бәсекелестік пайда болған жерлерге тамырын жайып, бүгінгі күнге дейін жойылмай отырған кеселдің бірі. Бұл кесел дамушы елдердегідей біздің жас мемлекетімізге де орасан зор нұқсан келтіріп отыр. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заң талабының аясында жемқорлыққа қарсы іс-әрекеттер әр салада жүзеге асырылуда. Әсіресе, халық парақорлық дертімен жиі бетпе-бет келеді. Сондықтан, кез келген ортада пара беру мен пара алудың жолын кесуде қоғам болып белсенділік танытуымыз қажет. Парақорлық мемлекеттік органдардың тиісті қызмет атқаруына кері әсерін тигізіп, беделіне нұқсан келтіреді, заңды қағидаларды теріске шығарып, азаматтардың конституциялық құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына түрткі болады. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңына сәйкес, сыбайлас жемқорлықпен күресті барлық мемлекеттік органдар мен онда қызмет атқаратын лауазымды тұлғалар жүргізуі тиіс. Мемлекеттік органдардардың ұжымдардың,жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басшылары өз өкілеттігі шегінде кадр, бақылау, заңгерлік және өзге де қызметтерін тарта отырып, заң талаптарының орындалуын қамтамасыз етуге міндетті.
Мемлекеттік қызметшілердің сыбайлас жемқорлық қылмыстар және осы тұрғыдағы құқық бұзушылықтарға бой алдыруының себебі көп. Оған ең алдымен қызметшілердің білім деңгейінің,әдептілік ұстанымының төмен болуы әсер ететін болса керек. Кей мемлекеттік қызметшілердің құқық бұзушылыққа немқұрайлылық танытуы,кәсіби әдептілігінің жетіспеуі де, жеке басының қамын ойлауы да парақорлықтың дендеуіне септігін тигізуде. Сондай-ақ, кейбір мемлекеттік орган басшыларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы заң талаптарын атқаруда ынта танытпай, жұмыс жүргізбеуі де жемқорлықтың тамырын тереңдете түседі.
Сыбайлас жемқорлық әрекеттері бойынша тиісті шара қолданудың негізі – ол азаматтардың арыз-шағымы. Мемлекетіміздің әрбір азаматы Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті.
