Жалпы уахабизм мен ислам терроризмі туралы не білеміз? Бұл туралы біз түркістандық дінтанушы, ғалым, теолог Досай Кенжетай ағамызды әңгімеге тартқан едік. Ендеше назар салып көрейік…
Террор туралы түсініктер әр мемлекеттің саясатына қарай әртүрлі болып кете береді. Бір Ресей арнасында теракт туралы «бұл бандитизмнен» де өткен сорақылық деді. Тыңдап отырып ойым терроризмнің табиғатына емес, бандитизм деген сөздің төркініне кетіп қалды. Кезінде орыс тіліндегі «бандит», «бандиты», «бандитизм» деген сөздер кезінде «нақшбандия» тариқатының өкілдеріне айтылған. «Нақши-бандиты» деген сөзден алған. Олар Ресей патшалық отаршылдығына қарсы үздіксіз, ымырасыз соғыс жүргізген біздің ата-бабаларымыз. Сонда олар өз елін, топырағын, намысын, арын, дінін, отанын қорғау жолында шейіт болғандар. Бізге кейінгі ұрпақтар үшін олар күнде рухына дұға бағышталып отыратын қасиетті қара нардай жоталарымыз. Ал орыстар оларды «бандиты» деп атаған. Онысымен қоймай, олар террористерді бүгін де сол біздің аталарымыздың сипатымен атайды. Шындығында терроризмнің тарихы біздің топырақта орыс отаршылдығымен басталған.
Біз мұсылманбыз, адамның қасақана өлуіне бейжай қарай алмаймыз. Әрине, әрбір өлім мен өмірдің ар жағында тағдыр, киелілікпен байланысқан бір спиритуалды жіп бар екенін жоққа шығармаймыз. Әйтсе де кез келген өлікті жоқтаймыз. Құнын да сұраймыз. Қазақ құқық тарихында оның іздері мен санасы сайрап жатыр. Дегенмен де, өткен ғасырдағы қырылған қазақтың қаны мен жаны есіме түссе, артынан Орыс шовинизмі елестейді. Англияны еске алсам артынан Пакистан, Үндістан, Ауғанстандағы қан елестейді. Ал Францияны Солтүстік Африкадағы төгілген қанмен елестетемін. Осы үш отарлаушы империалистердің кешегі жазықсыз мұсылман қанын төккендерін еске алмау мүмкін емес. Мұны табалау деп қарамаңыздар. Ол кеше болған тарих. Ал енді көз алдымызда Америка бүгінгі саясатымен Ирақты, Ливияны, Ауғанстанды, Сирияны қанды көлдің астына тұншықтырды. Әлем мұндай сорақылықты көрсе де көрмеген болды. Кінәлі тағы сол мұсылман болды. Олардың ішінде еңбектеген сәбиден еңкейген қарттарға дейін сусылдаған бомба астында қалып миллиондаған жан өлім құшты.
Кезінде «социализм мен атеизм» әлемдегі тепе-теңдікті, әрбір мемлекеттің саяси таразысын ұстап тұрушы еді. Ол кетті, орнына «ислам» келді. Мәселе әркім өз билік жүйесін исламға қатысты реттеу мен экзистенциясының болашағын көріп отыр. Бұл ислам әлемі үшін де, мұсылмандар үшін де трагедия. Бұл әлемдік, жахандық, адамзаттық трагедия. Дін мен саясат оның ішінде де өркениет аралық қырғи қабақтықтың антитезисі. Синтезін ешкім болжай алмайды. Ал енді ашық қоғам ретінде Қазақстан осы үдерістің сыртында қала ала ма? Мына ахуалмен ешқашан! Демек, қазаққа тағы бір сын тұр. Ол терең білім мен сана. Ал оны қажет ететін жалпы халықтық әлеует бар ма? Бар! Бірақ әлеуеттен бұрын әлеумет мәселесі оны ойлауға мұрша берсе.
Шындығында бүгінгі таңда ең үлкен бәле – лаң, террор деген жік шықты. Жалпы адамзат ғасырлар бойы бәле атаулыдан құтыла алмай келеді. Бәленің аты жамандық па, лаң ба, зобалаң ба – бәленің аты бәле. Әйткенмен де терроризмде бір мәселе бар. Жалпы «изм» болған жер мәселесіз болған ба? Алдымен террорист деп адамды ма, топты ма, мемлекетті ме нақты кімді айтамыз? Жай ғана Таяу Шығыс тұрғынының көзімен қарасаңыз, нағыз террорист Америка болып шығады. Ал Американың көзімен, жалпы Батыстың көзімен қарасақ, бар мұсылман табиғатынан террорист болып танылады. Не болса да терроризмде бір бәле бар. Бәлелер көп, бірақ терроризм бүгінгінің «модаға айналған бәлесі». Құрысын бәле, өзімен кетсін! Дегенмен, террор бүгін бәленің бәлесі, олай болса, террорды түсіну үшін, бәленің не екенін білген дұрыс. Террор негізінен ұғым ретінде бүгін жүйе, билік, саясат ұғымдарымен көрші тұрады. Қай жерде террор болмайды? Әрине, жүйе, билікке дұрыс саясат үстемдік еткен жерде террор болмайды. Ондай жүйеде ереже, қағида, заң нақты, адамдары да сол ережелерге бас иеді, ол жерде жүйе бұзар лаңкестік жоқ деген сөз. Енді одан ары қарай тереңірек талдай түсейік. Бір оқиға немесе құбылыстың террор екендігін қалай анықтаймыз? Террор деп тану үшін ол құбылыстың қандай сипаттары болуы керек? Міне сұрақ! Жауап жоқ. Бар, бірақ әртекті. Демек ол жауап емес. Дегенмен бүгін қоғамдық санада террор туралы түсініктер беріліп, анықтамасы да жасалынып қойған. Қарапайым бір қазақ, өзін-өзі жарып жіберіп жатқан қандастарын, жастарының әрекетін террор деп анықтауы мүмкін. Бірақ сол қазақ «енді қайтсін» деп жаңағы оқиғаны ақтауға да тырысуы мүмкін! Рас, белгілі кейбір құбылыстар үшін террор дейміз. Бірақ мәселеге саяси немесе социологиялық тұрғыдан емес, философиялық қабаттар арқылы үңіліп көрсек, террор деген бәле адамға тән құбылыс екен. Ол белгілі бір мәдениет немесе белгілі бір уақытта пайда болатын нәрсе емес екен. Жалпы алғанда адамға тән нәрсе. Яғни тек исламда террор бар, тек мұсылмандар террорист деген анықтама түбірімен қате екен. Олай болса, террор тек осы ғасырдың мәселесі ме? Жауапты өзіңіз берсеңіз де болады. Ол сіздің террорға деген көзқарасыңызға байланысты. Террор ұғымын өте кең, әр қырынан қарастыруымыз керек. Бірақ бұл көзқарас саясатшылар мен социологтарға ұнамауы ықтимал. Мейлі мен бүгінгінің адамын түсінуім үшін де террорды талдап түсінуге мәжбүрмін. Енді сұрақ. Террорды жаратушы адам болса, ол қандай болмыс? Кезінде әуел баста адам жаратыларда періштелер айтқан екен. «Ей Алла, жер бетінде зобалаң тудыратын мақлұқты неге жаратасың» , – деп. Адам егер болмысынан террорист болса, біз қандай әлемде өмір сүріп жатырмыз? Тіршілік, мән, ар, жауапкершілік көз алдыңа тізіліп келе қалады. Террорды герменевтикалық тұрғыдан қарасақ, өмірімізге қатысты өте маңызды ескертулер беретін сияқты. Енді террорды үңіліп әрі қарай оқи түсейік. Террорды «бүгінгінің модаға айналған бәлесі» дедік. Адам әрдайым бәледен арылмаған болмыс десек, өмір дегеніміз де осы мағынаға жақындап қалатын сияқты. Бәлесіз, қиындықсыз ғұмыр кешкен адамды өмір сүрді деуге бола ма? Адамның ғұмыры бойынша уайымсыз, қайғысыз, қиындықсыз өтуі мүмкін бе? Жоқ, адамның өмірі қым-қиғаш шытырлы орман. Осы қиындықтарды көре-көре, жеңе-жеңе адам болады. Демек, адамды адам қылған қиындықтар және онымен күрес. Діни тұрғыдан бұл дүние адам үшін жаратылған . Бұл дүниеге адам сынақ үшін келген. Бұл дүние – сәл тереңдеп енсек, бәрі нақты, белгілі. Генетикалық тұрғыдан белгілі бір әке, шешеден туғанымыз, ақыл-ой, мінез, тіл мәселесінде белгілі жерге дейін анық. Белгілі бір мәдениет, уақыт, қоғам, белгілі бір діни негізінде өмірге келеміз. Әрі қарай өмір жалғаса береді. Оған қоса Алла адамға мүмкіндіктер, қабілет, ақыл берген. Сонымен келген дүние белгілі, мүмкіндіктер де берілген. Адам өркениеттерді, құндылықтарды жаратушы. Адам демек, дүниеде нақты дайын нәрселерді қанағат тұта алмайды. Ол өзін, дүниені, қоршаған ортасын оның арғы жағын, мәнін, ақиқатын іздеуші де. Себебі оның мүмкіндіктерінің ішіндегі ең зоры – ақылы бар. Алланы да осы ақылымен іздейді. Өзін қоршаған ортада адам берілген мүмкіндіктері арқылы мәселелерін шешу жолында реалист келеді. Сол арқылы ол дайыннан неғұрлым көп нәрсе алу үшін технологиялар жасап шығаруда.
Пікірін жазып алған Ақжол Қараспан
