Жаңа мемлекеттік сатып алу жүйесі қалай жүзеге асады
Мемлекет басшысы жуырдағы Жолдауында экономиканың дамуына мүмкіндік беретін бірқатар маңызды мәселені көтерді. Соның бірі – мемлекеттік сатып алу жүйесіне өзгеріс енгізу. Президент бұған қатысты бюджет қаржысын үнемдеп әрі есеп бере отырып жұмсауға септігін тигізіп, сондай-ақ мемлекеттік сатып алу рәсімін жеңілдететін жаңа заң дайындалып жатқанын атап өтті. Айта кетейік, былтыр қазіргі жүйенің бітпейтін дау-дамай, жұмыс мерзімінің ұзақ болуы мен ашық еместігі секілді өзекті мәселелерді шешу үшін жаңа мемлекеттік сатып алу жүйесін енгізуді тапсырған еді.
«Бір жағынан жаңа жүйе еліміздің кәсіпкерлеріне одан әрі қолдау көрсетілуін және ең бастысы, қордаланған мәселелердің бюджеттен қаржыландыру арқылы шұғыл шешілуін қамтамасыз етуге тиіс. Сатып алу үдерісі оңтайланып, қысқартылады, «баға емес, сапа» қағидатына басымдық беріледі, яғни демпингке тиімді тосқауыл қойылады және процестер толықтай автоматтандырылады. Мемлекеттік сатып алу жүйесіне алғаш рет «басынан бақайшағына дейін» жасау тәсілі енгізіледі», – деді Президент Жолдауында.
Айтуынша, жұмыстың ашық болуын арыз-шағымдарды қараудың жаңа тәсілін қолдану және қоғамдық мониторинг институтын енгізу арқылы қамтамасыз ету керек. Соның нәтижесінде алдағы үш жылдың ішінде реттелетін сатып алу саласындағы жергілікті өнімдер мен қызметтердің үлесі кемінде 60%-ға жетуге тиіс.
Экономист Арман Байғанов та мемлекеттік сатып алу жүйесіне ауқымды реформа керегін айтып өтті. Ол сатып алуды мемлекеттік сектормен, сонымен қатар ұлттық компаниялармен байланысы жоқ жеке компания жүзеге асыруы керек деп есептейді.
«Мемлекеттік сатып алу мәселесі біраздан бері талқыланып жүр. Тіпті, «Самұрықтың» жанынан («Самұрық-Қазына Келісімшарт» ЖШС – ред.) сатып алу саясатын қадағалайтын жеке ұйым құрылды. Алайда ол қойылған міндеттерді, оның ішінде ашықтықты қамтамасыз ете алмады. Менің ойымша, мемлекеттік сектор мен ұлттық компанияларда сатып алумен айналысатын комиссиясымен бірге жеке компания болуы керек. Сондай-ақ, мемлекеттік сектормен және ұлттық компаниялармен байланысы болмауы тиіс. Міне, салаға осындай ауқымды реформалар жасау қажет. Ал комиссияның құрамына мүдделі тарап, яғни тапсырыс берушінің 1-2 маманы кіруі мүмкін», – дейді экономист Арман Байғанов.
Сондай-ақ, ол бағаны демпингтеудің де жиі кездесетінін атап өтті.
«2014 жылы сатып алу мәселесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі – баға демпингі. Белгілі бір тауардың бағасы белгіленеді, бірақ кім ең төмен баға ұсынысын ұсынса, сол жеңеді. Сонымен қатар, сапасы да төмендейді. Сондықтан да, Мемлекет басшысы бұл мәселеде бағаның артынан қууды доғару керегін, сапаға мән беріп, орташа бағаны таңдауға болатынын айтты», – деді спикер.
Инвестциялық қолайлы орта қалыптастыру үшін не істеу керек
Бүгінде Қазақстан инвестиция салуға қолайлы мемлекетке айналып үлгерді. Қазір шетелдік те, отандық та инвесторлардың жұмыс істеуіне жағдай жасалып жатыр. Мәселен, 2022 жылы Қазақстанға 28 млрд доллар тікелей шетелдік инвестиция тартылған. Бұл – соңғы 10 жылдағы рекордтық көрсеткіш. Ал биылғы қаңтар-сәуір айларындағы негізгі капиталға тартылған инвестицияның жалпы көлемі 3,8 трлн теңге болған, бұл – 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 18%-ға көп. ЖІӨ 104 трлн теңгеге жетті. Мемлекет басшысы мұнымен тоқтап қалмай, жалпы ұлттық экономиканың көлемін 2029 жылға дейін екі есе арттырып, 450 млрд долларға жеткізу қажет екенін айтқан еді. Ол үшін әр салаға инвестиция тартып, инвесторларға қолайлы жағдай жасауды одан әрмен жалғастыру керегін тілге тиек етті.
Мемлекет басшысы Жолдауда инвестициялық әлеуетін дамыту керек бірнеше салаға ерекше мән берді. Оның бірі – тау-кен саласы. Өткен жылы аталған салаға құйылған инвестиция көлемі 12,1 млрд доллар болды. Жалпы, басқа салалармен салыстырғанда, бұл сектор инвестиция ең көп салынатын сала екенін сандар дәлелдеп отыр. Мәселен, өңдеу өнеркәсібіне – 5,6 млрд доллар; көтерме және бөлшек саудаға – 5,08 млрд доллар; кәсіби, ғылыми және техникалық қызметтерге – 1,1 млрд доллар, көлік және қойма шаруашылығына – 1,1 млрд доллар, құрылысқа – 698 млн доллар, электр және газбен жабдықтауға – 635,6 млн доллар тартылған. Сондықтан да, Мемлекет басшысы тау-кен саласын басқару жүйесін жуық арада жаңғырту қажеттігін баса айтты. «Көптеген елде бұл саланы негізінен жеке компаниялар алға сүйрейді. Сондықтан, ірі көлемде жеке инвестицияларды тарту осы саланың әлеуетін ашуға барынша көмектеседі», – деді Мемлекет басшысы.
Сонымен қоса, Президент еліміздегі Теңіз, Қашаған, Қарашығанақ сияқты мұнай-газ алпауыттары газды қолжетімді бағамен ұсынуға тиіс екенін, жаңа газ кеніштерін барлау және игеру үшін инвестиция тарту аса маңызды екенін де атап өтті. Сондай-ақ, үкімет жасанды интеллектіні дамыту ісіне баса назар аудару керек екенін де еске салды.
Бұдан бөлек, Тоқаев инновацияға ақша салатын инвесторларға қолдау күшейетінін де атап өтті. Еске салайық, Мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасында да «Ғылым және технологиялық саясат туралы» заңды әзірлеу жөнінде бастама көтерілген болатын. Оның сөзінше, осының негізінде қазір әзірленіп жатқан заң жобасы экономиканың даму жолын ғылым мен инновация негізінде айқындауы қажет.
«Сондықтан, отандық және шетелдік инвесторлардың жобаларға деген қызығушылығын арттыру үшін барлық құқықтық және қаржылық мәселелерді шешу қажет», – деп атап өтті ол.
Жалпы, Мемлекет басшысы инвестицияның жетіспеуі экономиканың өсімін тежеп тұрған басты мәселе екенін айтып, инвестицияның тапшылығы болашақта тоқырауға әкеп соқтыратынын да еске салды.
Мамандар Президент айтып отырған инвестиция мәселесін жолға қою үшін бірқатар дүниені шешу керегін алға тартады. Мысалы, экономист Олжас Құдайбергенов жалпы ауқымды жобаларға сырттан инвестор іздей бермей, іштегі әлеуетті инвесторларға оңтайлы шарттар ұсынуға болады деп есептейді.
«Әрине, экономикадағы ақша ауқымды жобаларға жетпеуі мүмкін. Ондай кезде инвесторлар тарту керек немесе сырттан несие әкелуге болады. Негізі экономикада ақша көп. Өзіміздің ішкі инвесторларымыз бар. Соларға дұрыс шарттар белгіленсе, ауқымды жобаларға ақшасын салар еді», – деп атап өтті ол.
Тағы бір экономист Расул Рысмамбетов те тек шетелдік инвесторларға емес, отандық инвесторларды да тартып, олар үшін де қолайлы бизнес орта қалыптастыру қажет деп санайды.
«Жалпы, отандық нарық өзімізге қызық болмайынша, өзгеге де қызық емес. Егер біз сыртқы инвесторларға көңіл бөлетін болсақ, онда өзіміздің емес, біреудің жоспарын орындаймыз. Мысалы, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония сияқты елдерде өздерінің ұлттық инвесторлары басымырақ. Оның үстіне, олардың нарығына кіру оңай емес, өйткені олар өз нарығына өздері қызығушылық танытады. Өз басым өмір сүру сапасын жақсартуға мүмкіндік беретін шағын және орта бизнеске инвестицияның көбірек салынғанын қалаймын. Өйткені, ШОБ қаражатты сыртқа алып кетпейді, керісінше, азаматтардың өмірін жақсартуға жұмыс істейді», – деді спикер.
Оған қоса, Расул Рысмамбетов Қазақстандағы инвестициялық ахуалдың орташадан төмен екенін тілге тиек етті. Содан да болар, Мемлекет басшысы салаға көңіл бөлу керегін айтып отыр. Мұны жақсарту үшін тағы да сол, отандық инвесторларға назар аудару керек.
Корпоративті секторға несие беру: шетелдік банктердің келуі мәселені шеше ме
Мемлекет басшысы Жолдауында көтерген тағы бір мәселе – корпоративтік салаға берілетін несиенің жеткіліксіздік мәселесін шешу. «Экономикаға ақша керек. Былтыр банктердің таза пайдасы 1,5 трлн теңгеге жуықтады. Ал осы жылдың бірінші жартысында – 1 триллион теңгеден асты. Бұл банктердің тиімді жұмыс істегеннің арқасында емес, негізінен Ұлттық банк инфляциямен күресу үшін базалық мөлшерлемені жоғары деңгейде ұстап тұрғандықтан, осындай мол пайдаға кенелді», – деді ол.
Сондықтан, Президент банктерді корпоративті несие беру ісіне белсене қатысуға, яғни кәсіпкерлерді қолдауға ынталандыру керегін атап өтті. Оның сөзінше, банк қызметінің басқа түрлеріне қарағанда бизнеске несие беру ісі банктерге пруденциалды және фискалды реттеу тұрғысынан анағұрлым тиімді болуы керек. «Мұның оңай еместігін, күрделі мәселе екенін түсінемін. Үкіметке және қаржы саласын реттейтін мекемелерге бір жылдың ішінде осы маңызды мәселеге қатысты өздерінің кесімді байламын айтуды тапсырамын»,-деді Қ. Тоқаев.
Экономист Арман Байғаниннің сөзінше, корпоративтік несие берудің жеткіліксіздік мәселесін шешу үшін Президент екінші деңгейлі банктер немесе түрлі қаржылық ұйымдар, яғни микроқаржы ұйымдарының (МҚҰ) корпоративтік бизнесті қаржыландыруын ұсынып отыр. «Бұл үшін оларды қызықтыру керек. Осыған байланысты реттеудің кейбір бөлігін, мәселен бизнесті бағалауды, кірісті растауды, сонымен бірге жанама кірістер процесін жеңілдету арқылы реттеуге болады. Өйткені, еліміздегі шағын бизнестің өзіне ашық болуға, айталық, егістікте қанша өнім шыққаны, мәселен, қанша бидай, бақша дақылы өсірілгенін нақты растауға мүмкіндік бола бермейді. Менің ойымша, ең алдымен ШОБ-тың табысын нақтылау процесін жеңілдету керек. Осыған байланысты Ұлттық банк жұмыс істеуі тиіс», – деді Арман Байғанов.
Сондай-ақ, ол бұл мәселеде мемлекет тарапынан қолдау көрсетілу қажет екенін де жоққа шығарған жоқ.
«Бәлкім, көп қаражатты мемлекеттік қаржы институттары, мысалы «Бәйтерек» сияқты ауылшаруашылығы несиелік корпорациясы мен «Даму» секілді кәсіпкерлікті дамыту қоры арқылы емес, екінші деңгейлі банктер мен МҚҰ арқылы бөлу керек шығар. МҚҰ-ның желісі ауқымды және әсіресе ауылды жерлердегі, шалғай аймақтардағы шағын кәсіпкерлерге тиімді несие бере алады. Бұл – әрі мемлекеттік қолдау, әрі несиелік қаражаттың құнын төмендету құралы. Жалпы, екінші деңгейлі банктер мен МҚҰ үшін бизнесті қаржыландыру тиімді болмақ. Іс жүзінде олар «Мемлекеттік банк – МҚҰ – Бизнес» қатынасында агент ретінде әрекет етеді», – деп есептейді экономист.
Ол екінші деңгейлі банктер мен МҚҰ несие берсе, онда бюджет қаражатының қайтарымы 100% болатынын түсіндіріп өтті.
«Банктердің қайтару кепілдігі басқаша, мысалы «Даму» сияқты мемлекеттік қаржы институттарымен салыстырғанда оның қарызы кешіктіріліп, кейде қайтарылмай да жатады. Банктер мен МҚҰ-ның өтеу бойынша қатаң міндеттемелері бар. Бұл жерде несие берудегі сыбайлас жемқорлық мүлдем болмайды. Өйткені банктер мен МҚҰ несиелерді оңды-солды таратпайды, бизнесті лайықты бағалап, несиені тиімді береді. Қазір жағдай мұндай емес, өйткені банктер мен МҚҰ-да бұған қаражат жоқ», – деп түсіндірді Байғанов.
Сарапшының сөзінше, алдағы уақытта мұндай мемлекеттік қаржы институттарын қысқартып, ірі корпорациялар мен мемлекеттік компанияларды ұстауға кететін қаражатты жұмыс істеп тұрған қаржы компаниялары арқылы бизнеске көбірек бөлу керек. Бұл үнемдеу, әрі сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу, оның үстіне бюджет қаражаты да 100% қайтарылатын болады. Әрине, іріктеуді конкурстық және ашық негізде жүргізу қажет. Жалпы Байғановтың айтуынша, бұл қаржы ұйымдарының да, бизнестің де дамуына серпін береді.
Бұдан бөлек, Президент банк саласындағы тағы бір өзекті мәселе – барлығы бірнеше банктің қолында шоғырланғанын да тілге тиек етті. «Қазір Қазақстанда 21 банк бар. Бірақ корпоративті секторға несие берумен, яғни экономикалық жобаларды қаржыландырумен бірнеше ірі банк қана айналысады. Сондықтан, осы саладағы бәсекені арттыру үшін елімізге шетелден сенімді үш банкті тартқан жөн», – деді.
Демек, саладағы олқылықтардың орнын толтыру үшін шетелден үш банк нарыққа кіреді деген сөз. Осы тұста, қазақстандық қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетов шетел банктерінің келуінен тұтынушы пайда көруі керек деп есептейді.
«Бұл дегеніміз – Қазақстан нарығына 3 банк жай ғана келеді деген сөз емес. Менің түсінгенім, олар «Береке» банктің немесе Жусан банктің белгілі үлесін сатып алады. Қазақстанда кем дегенде 2-3 банкті сатуға дайындап жатқанын білемін және бұл Президенттің айтқанымен сәйкес келеді. Біздің банктер бәсекелестікке төтеп бере алады. Бұған күмәнім жоқ, кез келген жағдайда тұтынушы одан пайда көруі керек, менің ойымша, солай болады да», – дейді спикер.
Сонымен қатар, ол егер шетелдік банктер елдегі қаржы тәуекелдерін қабылдауға дайын болса ғана жұмыс істеуге мүмкіндік беру керегін де баса айтып өтті.
«Банк – қаржылық делдал. Банктер біздің нарықты өте жақсы біледі. Елімізге келетін шетелдік банктер тек корпоративтік несиелендіруде өз орнын таба алады. Егер ірі банктер болса және олар елдерде болатын қаржы тәуекелдерін қабылдауға дайын болса, онда Қазақстанда жұмыс істесін», – деді сарапшы.
Қазақстан Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айнала ала ма
Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауда тағы бір мәселені, яғни ауыл шаруашылығы саласының әлеуетін арттырып, қолда бар мүмкіндіктерді толық пайдалану мәселесін көтерді.
«Қазақстанның айналасында өнім өткізетін өте үлкен нарықтар бар. Онда сапалы азық-түлік өнімдері тапшы. Қазақстанның стратегиялық мақсаты – Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналу. Осы мақсатқа қол жеткіземіз десек, ең алдымен өнімді жоғары деңгейде өңдеуге көшуіміз қажет. Онсыз болмайды. Біз алдағы үш жыл ішінде агроөнеркәсіптегі өңделген өнім үлесін 70%-ға жеткізуіміз керек. Бұл – нақты міндет. Жұртты өнім өңдеуге ынталандыру керек. Ол үшін салық саясатын қайта қарау қажет», – деді.
Бұл салада ірі компаниялар көбірек болса, нақты серпіліс жасауға болатынын, сондықтан экспортты ұлғайтып қана қоймай, ішкі нарықты да ұстап тұру қажет екенін баса айтты. Қазақстанның тауарларын шетелге таныту және шығару үшін тиісті шаралар қабылдауды тапсырды.
«Сондықтан, елімізге сапалы өнімді қажетті көлемде тұрақты ұсына алатын кәсіпорындар қажет. Отандық агрофирмалардың ірі компаниялар қатарына кіргені жөн болар еді. Сондай-ақ, өзара тиімді шарттарды ұсынып, бұл жұмысқа халықаралық корпорацияларды белсенді түрде тарту керек», – деді Президент.
Экономист Расул Рысмамбетов Қазақстанда ауыл шаруашылығы мен ауыл шаруашылығындағы логистикаға инвестиция салу өте тиімді екенін атап өтті.
«Менің ойымша, егер жерді бөлу, электр энергиясымен ұзақмерзімді перспективада қамтамасыз ету мен су мәселесі шешілсе, ауыл шаруашылығы ең тартымды сала болады. Ал инвестициялаудың екінші тартымды бағыты ауыл шаруашылығындағы – логистика. Ел ішіндегі өңіраралық сауданы дамыту үшін логистика өте маңызды сала», – деді ол.
Сонымен бірге, ол инвестиция тарту саласында ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, егіншілік, ет және сүт өнімдерін өндіру, логистика, білім беру, медицина салаларының да келешегі зор екенін де тілге тиек етті.
«Біз Иран, Қытай сияқты елдермен шекаралас болғандықтан, азық-түлік өнімдерін өндірген дұрыс болар еді. Бұл екі ел өзін азық-түлікпен жеткілікті қамтамасыз етіп отырғанымен, біздің тауарларға да орын бар. Ішкі нарықты толтыру үшін де инвестиция салу керек, сонда біз бәрін өзіміз дайындаймыз», – деп атап өтті.
Бұдан бөлек, Мемлекет басшысы Жолдауында машина-трактор паркінің әбден ескіріп, тозғаны да күрделі мәселеге айналғанын сөз етті. «Қазір ауыл шаруашылығы техникасының 80%-ы тозып тұр. Сондықтан, жыл сайын оның 8-10%-ын жаңартып отыру қажет. Бұл ретте еліміздегі техника өндірушілер мен шаруалардың да мүддесін ескерген абзал», – деді Президент.
Сонымен бірге, қазіргі ауыл шаруашылығы – жоғары технологиялы сала екенін, шаруаларды жер жағдайы немесе ауа райы емес, инновациялық амал-тәсілдер табысқа жеткізетінін де атап өтті. Сондай-ақ, шетелдің танымал агро-ғылыми орталықтарымен толыққанды ғылыми-тәжірибелік ынтымақтастық орнату керегін баса айтты.
Қолданбалы этносаяси зерттеулер институтының директоры Талғат Қалиев те жаңа технологияны тездетіп енгізу қажеттігін жеткізді.
«Менің ойымша, аграрлық сала өз әлеуетінің 10%-ын да ақтай алмай отыр. Жанымызда алып нарықтар тұрғанын ескерсек, солардың әлеуетін пайдалануымыз керек. Бірақ ол үшін, әуелі саланы жаңғыртудан бастап суару жүйелерімен қамтамасыз ету, жаңа технологияларды енгізу сияқты көптеген проблемаларды шешу қажет. Бүгінде агралық сектордың өнімділігін суды тиімді пайдалану арқылы арттыруға болады. Бұл мәселеде елдегі су қорынан бөлек, жаңа технологияларды жылдамдатып енгізудің маңызы да зор», – дейді институт басшысы.
Жалпы, Мемлекет басшысы 1 қыркүйектегі Жолдауда ел экономикасын дамыту үшін бірқатар мәселені көтеріп, тапсырма бергені белгілі. Енді оның қаншалықты деңгейде орындалатыны уақыт еншісінде…
