Қойнауы құт, жері дархан Түлкібас ауданының табиғаты ғажайып, ауасы шипалы. Түлкібас өңірінің әр тасы тарихтан сыр шертетін таңғажайып мекен. Туризмді дамытуға мүмкіндігі көп, әлеуеті жоғары, әлеуметтік-экономикалық дамуына көңіл бөлінген аудан. Қазірде ауданды дамыту жұмыстары жаңа қарқынмен жалғасып келеді.
Мемлекет басшысы облыс орталығына жасаған сапарында облысты әрі қарай дамытуды тапсырған болатын. Сол тапсырмаларға сәйкес ауданда көптеген қарқынды жұмыстар атқарылып жатыр.
Түлкібас ауданында қазірде Еңбекші және Т.Рысқұлов ауылдарында жаңа мектеп құрылыстары жүргізіліп, Нұр Шуақ мөлтек ауданында 1200 орындық, Састөбе кентінде 900 орындық, сондай-ақ Жаскешуде 600 орындық жаңа мектептердің кұрылысы жоспарланып жатыр. «Ауыл – Ел бесігі» жобасы аясында Амангелді, Абайыл елді мекендердегі 2 мектептің құрылысы аяқталып, қабылдау жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, Кершетас елді мекенінде мектепті күрделі жөндеу жұмыстары қолға алынып, Ақбиік, Келтемашат, Рысқұл, Шұқырбұлақ елді мекендерінде 4 дәрігерлік амбулаторияның құрылысы жүргізілуде. Ал, Балықты, Жаскешу, Шақпақ баба елді мекендерінде 28,3 шақырымды құрайтын 23 көшеге асфальт төсеу жұмыстары жүргізілуде. Ауданның инженерлік инфрақұрылым жүйесін дамыту мақсатында 10 бюджеттік инвестициялық жоба жүзеге асырылып жатыр.
Аудан халқының 99,7%-ы немесе 113,5 мың адам ауыз сумен қамтылып, орталықтандырылған газбен 109,7 мың тұрғын қамтылған. Сондай-ақ, Т.Рысқұлов ауылындағы «Бақыбек» тұрғын алабына инженерлік желілерді тарту бойынша 2 жоба іске асырылып, Азаттық , Балықты және Шақпақ баба ауылдарын таза ауыз сумен қамтамасыз ету бойынша 3 жоба іске асырылуда.
«Бизнестің жол картасы» аясында кәсіпкерлік нысандарына қажетті инфрақұрылым тарту бойынша 3 жоба іске асырылып, халықтың табысын арттыру мақсатында 2022 жылы Түлкібас ауданында 2 913 жұмыс орнын ашу жоспарланып, қазіргі таңға 1 756 орын ашылған.
Қазақтың талантты жазушысы Шерхан Мұртаза айтқан мәнді сөз бар: «…Париж бардым – Париж түсiме кiрмедi, Мысыр бардым – Мысыр түсiме кiрмедi. Қытай, Моңғолия, Үндiстан, Пәкiстан, Иран бардым. Мұхиттың арғы бетiндегi Техаста, Чикагода, Нью-Йоркте болдым – олар да түсiме кiрмедi. Баяғыда Мәскеуде бес жыл оқыдым – оны да түсiмде көрмедiм… Түсiмде ылғи Ақсу-Жабағылыны көремiн…» Сәті түсіп, жуырда сол әйгілі Ақсу-Жабағылы қорығына сапарлап бардық. Діттеп келген кісіміз бар еді. Қорықтың қызметкері Сматулла Жұманов деген ағамыз жылы шыраймен күтіп алды. Қоршаған ортаға қамқор, тарихты айтқан кезде іркілмейтін азамат екен. Қас қарайғанға дейін табиғатқа тамсанып, Сәкеңнің де әсерлі әңгімесін тыңдап, уақыттың қалай өткенін байқамай қалдық.
Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы – Талас Алатауының (Батыс Тянь-Шань) солтүстік-батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан еліміздегі, тіпті Орта Азиядағы ең байырғы қорық. Бұл мекен – өте сирек кездесетін, жер бетінен жоғалып бара жатқан жануарларға бай. 1926 жылы құрылған тұңғыш қорықтың орталығы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданындағы Жабағылы кентінде орналасқан. Сонымен қатар, Төлеби және Бәйдiбек аудандары мен Жамбыл облысының Жуалы ауданын қамтиды, екі мемлекетпен – Қырғызстан және Өзбекстанмен шектеседі. Ескі деректер Ақсу–Жабағылының құрылуын Алаштың ардақты ұлы Тұрар Рысқұловтың есiмiмен тығыз байланыстырады. Мұнда Т. Рысқұловтың ықпалымен Ташкент университетiнен арнайы ғалымдар жiберiлiп, 1926 жылға дейiн жан-жақты зерттелiптi. Көп ұзамай Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдаған. Бұрын қорық аумағы 30 мың гектар болған. Қорықты алғаш басқарған Борис Тризна мен Тұрар Рысқұловтың табандылығы арқасында 1937 жылы 70 мың гектарға дейiн ұлғайтылған.
Ақсу-Жабағылы – Қазақстан аумағында әлемдiк биосфералық қорықтар жүйесiне енгiзiлген бесiншi қорық. Еске сала кетсек, 2012-2014 жылдары ЮНЕСКО-ның қорықтар тiзiмiне Қорғалжын, Алакөл, Қатонқарағай мен Ақжайық кiрген. Бүгiнде Ақсу-Жабағылы қорығының аумағы 131 934 гектар алқапқа ұлғайған. Қорықтың атауы осы қорықтың аумағында орналасқан екі өзеннің (Ақсу, Жабағылы) атынан шыққан. Мұнда өсiмдiктердiң 1759 түрi өседi. Оның 41 түрi «Қызыл кiтапқа» енген. Жануарлардың – 51, құстардың 267 түрi тiршiлiк етедi. Қорық флораға бай. Күзетілетін өсімдік түрлерінің көлемі: саңырауқұлақтар – 250-ден астам; мүктер, қыналар, балдырлар – 60-70 түрлі, биік өсімдіктер – 1300 түрден астам. Флораның өзгешелігі мен ерекшелігі биік өсімдіктердің негізінде жақсы көрініске ие. Бұл топта 200-ден астам сирек кездесетін өсімдік түрлері байқалады, оның ішінде: Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың 177 эндемі; шамамен 30 таусыншақ; 39 – Қызыл кітапқа енген өсімдіктер. Грейг және Кауфман қызғалдақтары – қызғалдақтардың әлемге танымал жүздеген сұрыптарының негізін салушылар аса танымал. Тағы бір маңызды дерек, мұндағы қорықтың бас кеңсесi, мұражай, тағы басқа ғимараттар ЮНЕСКО қамқорлығы аясында бөлiнген қаржы есебінен күрделi жөндеуден өткiзiліптi. Қорықта аңдарға жылына үш мәрте – көктемде, күзде және алғашқы қардағы аңдардың iздерi бойынша санақ жүргiзiледi. Қазір қорық басшылығы аң-құстарды бақылау үшін фотоқақпандардың қызметiн тұрақты пайдаланады екен.
Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.
Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сарыбауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу – Жабағылы қорығы – табиғаттың нағыз ғылыми лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі.
Қорыққа жылына 2000-300-нан астам турист келетін көрінеді. Оның жартысына жуығы шетелдiктер. Әсiресе, Германия, Израиль, Италия, АҚШ, Жапония, Канада, Австрия, Швейцария мен Голландиядан келетiндер көп екен. Оларға 3 экологиялық сүрлеу, 7 экскурсиялық бағыт бойынша саяхат ұйымдастырылады. Туристерге Жетiмсай, Талдыбұлақ, Байбарақ, Кiшi Қайыңды және Үлкен Қайыңды аңғарларын, Қызылөлген және Айнакөл көлдерiн, Бойдақсай және Қасқабұлақ шыңдарын, Ақсу өзенiнiң құз шатқалын, Таяқсалды, Көксай көлiнiң аңғарларын көруге мүмкiндiк жасалған. Келушiлерге сол бағыттар бойынша жаяу, атпен, көлiкпен экскурсияға шығуға болады. Сүрлеулерге шығу үшiн алдын ала тапсырыс қабылданады, бiр топта 5-6 адам. Бүгiнде қорықта шағын қонақүй, мұражай жұмыс iстеп тұр.
Жылына – 3000-дай турист… Бір қарағанда қорыққа келушілердің саны аз секілді. Бірақ оның да өзіндік себептері бар екен. Туристердiң көп келуi табиғатқа керi әсерiн тигiзіп, яғни көк шалғынды жер тез тапталатын көрінеді. Адамның көптігінен аңдар да үркiп, төменге жақындамайды. Қорық қызметкерлері аң-құстардың саны көбейгенше осы көрсеткiштiң өзi жеткiлiктi екенін және табиғатқа үнемі қамқорлық таныту керектігін айтады. Ақсу-Жабағылы қорығы бүгінде Ауыл шаруашылығы министрлiгiне қарайды. Қазiр ұжымда 70-тен астам адам еңбек етедi. Экологиялық ағарту және туризм, күзет, ғылым, қаржы және ұйымдастыру бөлiмдерi жұмыс iстейдi. Тауда 12 кордон (арнайы бекеттер) бар. Онда мемлекеттiк инспекторлар отбасымен бiрге тұрады. Барлық кордон жаңадан салынып, қажеттi құралдармен қамтамасыз етiлген. Қазіргі таңда аудан әкiмшiлiгi кәсiпкерлермен бірлесіп, қорыққа баратын жолды, оның айналасының инфрақұрылымын жақсартуға күш салуда.
Тұмса табиғаттың төрінде орын тепкен Жабағылы ауылында ел игілігі жолындағы ілкімді істер атқарылып, ауыл тұрғындары ризашылыққа бөленуде. 95 жылдық тарихы бар, елімізде ең алғашқы ашылған қорық «Ақсу Жабағылы» қорығы орын тепкен ауыл қала кейпіне сай арайланып, көркейіп келеді. Жыл сайын шет мемлекеттер мен еліміздің түкпір-түкпірінен ағылып келетін туристер қорықтың тамаша табиғатын тамашалап, ауылдың жаңа келбетіне тамсанып қайтатыны жасырын емес. Бүкіл елімізге мәлім Жабағылы ауылдық округінде бүгінде 3000-нан аса халық тұрады. Округ аумағында үш елдімекен орналасқан. Аудан әкімі Н.Байғұттың ұйытқы болуымен округте былтыр бірқатар жұмыстар жүргізілді. Атап айтар болсақ, ауыл әкімдігінің жаңа ғимараты бой көтеріп, ауылдың кіре беріс аймағына арка, ауыл атауы жазылған стелла орнатылып, үш көшенің жарықтандыру, бір көшеге асфальт салу тағы басқа жұмыстар атқарылуда. «Ауылына қарап, азаматын таны» дегендей, ауыл әкімінің мұрындық болуымен көктем мезгілінде көше бойларына сәнді ағаштар егіліп, орталық көше жасыл аймаққа бөленді. Сонымен қатар, ауыл кәсіпкерлерінің демеушілігмен аз қамтамасыз етілген жандарға қол ұшын беру, абаттандыру жұмыстарына үлес қосып келеді. Ауданның бренді саналатын Жабағылы ауылы алдағы уақытта көрікті, туризм аймағына айналмақ.
Туризм демекші, таяуда Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің 26.04.2022 жылғы # 27-67/ НҚ бұйрығына сәйкес Түркістан облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы, “Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы”, “Ақсу – Жабағылы қорығы” және “Сайрам Өгем ұлттық табиғи паркінің” мамандары “Ақсу – Жабағылы қорығының” туристік маршрутында түгендеу жұмыстарын жүргізді.
Ақсу-Жабағылы қорығы Қазақстанды дүние жүзіне ЮНЕСКО шеңберінде танытып келеді. Құрылғанына ғасырға жуық уақыт болған ежелгі қорыққа қызығушылар саны да жыл өткен сайын арта бермек. Жаратылыстың бір кереметін көргіңіз келсе, тұмса табиғаттың қаз-қалпында тамашалағыңыз келсе, сонда барыңыз. Бұл – әсте жарнама емес. Оның да жарылқайтын кездері бар болса керек. Біздікі – туған еліңнің байлығын аялау мен бағалау, өскен жеріңнің қадірін білу мен мақтаныш тұту, барымызды насихаттау.
Түлкібас ауданында халықты жұмыспен қамту және кәсіпкерлікті дамыту мақсатында жыл басынан бері бизнес идеяларын жүзеге асыру бойынша 400 АЕК көлемінде 66 азамат қайтарымсыз грантқа қол жеткізген. Оның ішінде, 29 азамат жастар болса, 37 азамат осал топтағы кәсіпкерлер.
Қайтарымсыз қаржыға қол жеткізгендердің бірі — бес баланың анасы Камила Қарашаева. Өзінің бизнес идеясын арнайы құрылған комиссияда қорғап шыққан көпбалалы ана шағын медициналық қызмет көрсету орталығын ашқан. Қазіргі таңда қосымша төрт адамды жұмыспен қамтып отыр.
Аудан орталығынан ынғайлы ғимаратты жалға алған кәсіпкер балаларға логопед, дефектолог, легомассаж, иппотерапия, невропатолог салалары бойынша медициналық қызмет көрсетуде.
Биыл Түлкібас ауданына қарасты Түлкібас кенті мен Абай, Жаскешу, Жаңаталап, Жабағылы, Керейт, Т.Рысқұлов, Ынтымақ елді мекендерінде тозығы жеткен 782 электр бағанасы мен 32,55 шақырым электр желісі жаңартылды. Соның ішінде 155 бағана мен 7,9 шақырым жоғарғы кернеулі электр желісін, 627 бағана мен 21,15 шақырымы төменгі кернеулі электр желісін құрайды. Бұдан бөлек тозығы жеткен 5 трансформатор жаңартылып, электр қуаты төмен 2 елді мекенге қосымша 2 трансформатор орнатылып отыр.
Сонымен қатар ауданда тұрғындар тарапынан көтерілген үздіксіз электр энергиясымен қамтамасыз ету, ескірген электр бағаналарын ауыстыру сынды мәселелер жоспарға сай рет-ретімен шешімін тауып келеді.
Бүгінде Түлкібас ауданында этнотуризм дамып жатыр. Бұл туралы Түлкібас ауданының әкімі Нұрлан Байғұт айтты.
«Түлкібас ауданының ішкі өнімі 80 млрд 244 млн 700 мың теңгені құрады. Негізгі капиталға бағытталған инвестиция көлемі – 11 млрд 357 млн 200 мың теңге. Аудандағы өнеркәсіп өнімінің көлемі 13 млрд 314 млн 900 мың теңгеге жетіп отыр. Бұл көрсеткішпен облыста ауданымыз алғашқы орыннан көрінді. Көтерме және бөлшек сауда тауар айналымы 12 млрд 550 млн 300 мың теңгеге жетті. «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы аясында 7 жоба, «Бизнестің жол картасы» бағдарламасы аясында «Даму» кәсіпкерлікті қолдау қоры» мен «Екінші деңгейлі банк» бірлескен жобасы әзірленіп, 31 жоба қаржыландырылды», – деді Нұрлан Мархабатұлы.
Одан бөлек, ауылшаруашылық өнімінің көлемі 52 млрд 664 млн 700 мың теңге болды. Бұл ретте жоспарланған 22,8 мың га масақты дәнді-дақыл орылып, 48,6 мың тонна астық жиналды.
Табиғаты шұрайлы ауданда этнотуризмді дамытуға басымдық берілуде. Қазіргі таңда ауданда 32 туристік нысан жұмыс істейді. Олардың қатарында 3 қонақүй, 6 балалар сауықтыру лагері, 2 емдік сауықтыру орталығы, 21 туристік аймақ пен туристік база бар. Аудан әкімінің айтуынша, биыл туризм саласын дамыту мақсатында 3 жоба іске асырылған. Мәселен, биыл «Түлкібас саясы» емдік-сауықтыру оңалту кешені ашылды. Мемлекеттен жеңілдетілген несие алып, ғимарат салған кәсіпкер 50 адамды жұмыспен қамтиды. Бел омыртқа ауруларын емдейтін жаңа орталық жылына 1500-ден астам адамды қабылдайды. Сондай-ақ «Таң Нұры» ЖШС емдеу сауықтыру кешені бой көтерді. Бүгінгі таңда лагерді қайта құрылымдау жұмыстары 90% пайызға орындалған. Бұдан бөлек, «Etno Park Resort» этноауыл туристерге қызмет көрсету орталығы ашылды. Мұнда туристердің талғамына сай ұлттық нақыштағы 5 киіз үй, соңғы үлгідегі бірнеше қонақүй бар. Бұдан бөлек, «Tulkibas-Fishing & Resort» ЖШС қонақүй және фарель балығын өсіру жобасын айтуға болады. Сыйымдылығы 100 орындық демалыс аймағының құрылыс жұмыстары 85%-ға орындалған. Ол биылғы желтоқсан айына толық іске қосылмақ.
Сонымен қатар, облыстық бюджет есебінен 150 орындық «Тұрсынбеков», 300 орындық «Майлыкент» мектебінің құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Ал «Ауыл – ел бесігі» бағдарламасы бойынша «Аманкелді» және 100 орындық «Абайыл» мектептері, ал Састөбе кентінде 75 келушіге арналған дәрігерлік амбулатория ғимараты пайдалануға берілген. Демеушілер есебінен Ұрбұлақ, Ынтымақ, Керейіт елдімекендерінде футбол алаңшалары және Шұқырбұлақ ауылында ашық спорт алаңшасы салынған. Сондай-ақ, Азаттық ауылында жабық спорт алаңшасы, Көктерек елдімекенінде спорт зал құрылысы жүргізілуде. Сонымен бірге, қысқа мерзімді кәсіптік оқуды ұйымдастыру бойынша 60 азаматты 3 мамандық бойынша оқуға жолдама берілді. Әлеуметтік жұмыс орындарына 162 азамат, жастар практикасына 319 адам, «Алғашқы жұмыс орны» жобасына 35 азамат жолданды. Мемлекеттік грант бойынша жоспардағы 183 азаматқа қайтарымсыз грант берілді. Ақылы қоғамдық жұмысқа 1066 жұмыссыз адам тартылды. Ал мемлекет басшысының «10 мың тұрғынға 100 тұрақты жұмыс орындарын ашу» бойынша, ауданда 635 жаңа жұмыс орнын ашу жоспарланған болса, қазіргі таңда 848 жаңа жұмыс орны ашылды.
Саламат Айбар
