Браконьерлік қылмысқа қатысты жазаны ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы қатаңдатты. Қазірде Түркістан қаласында және басқа да өңірлерде заңсыз аң аулау, балық аулау, ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу секілді браконьерлік әрекеттердің алдын алу мақсатында көптеген түсіндірме жұмыстары жүргізіліп, ақпараттар таратылуда. Браконьерлік әрекеттер 2019 жылдың желтоқсан айында енгізілген өзгерістерге байланысты қылмыстар сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесіне қарай ауыр емес, ауырлығы орташа қылмыстық іс ретінде қаралатын болды, сәйкесінше жаза қатаңдатылды. Осы жұмыстар кезеңінде қала аумағында полицейлер заңсыз балық аулаған браконьерлер мен ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу секілді әрекеттерге барғандарды ұстап, құрықтаған. Еске сала кетсек, бірнеше жыл бұрын жойылып бара жатқан ақбөкенді қорғауды тапсырған мемлекеттік инспекторды өлтірген браконьерлер сот үкімімен өмір бойына бас бостандығынан айырылған болатын. Осындай оқиғалардан кейін Қазақстан браконьерлік үшін жазаны күшейтті. Енді Қызыл кітаптағы жануарларды өлтіргені үшін құқық бұзушылар 12 жылға бас бостандығынан айырылуы немесе 50 миллион теңге айыппұл төлеуге міндеттелуі мүмкін. Қылмыстық кодексте жаңа түзетулердің енгізілуімен заңсыз аң аулау, балық аулау және орман ағаштарын кескені үшін қатаң санкциялар қарастырылған. Сонымен қатар, енді экологиялық заң бұзушылықтар үшін мүлік тәркіленіп, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар бес жылға елден шығарылады. Браконьерлік үшін ең жоғары жаза 5 жылдан 12 жылға дейін ұзартылды. Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ерлан Нысанбаевтың айтуынша, ауылшаруашылық мәселелері бойынша заңнамаға енгізілген соңғы өзгертулер аясында Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 337-бабы кеңейтілді. Қылмысты анықтайтын белгілер көбейді – олардың ішінде, заңсыз аң аулау әрекеті де бар.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 339-бабы тағы толықтырылды, оған сәйкес браконьерлер ақбөкен дериваттары мен бекіре түрлерінің заңсыз айналымы үшін жауапқа тартылады. Енді жауапкершілікті ауырлататын жаңа заңбұзушылық белгілері пайда болды. Олардың ішінде: бірнеше рет браконьерлік әрекет; адамдар тобының алдын ала сөз байласуы арқылы әрекет жасасуы; ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда әрекет жасау; қызметтік жағдайын пайдаланып адамның әрекет жасауы; үлкен немесе аса үлкен мөлшерде зиян келтіру.
Бұдан бөлек, браконьерлікке қарсы күрес туралы заңнама бойынша жұмыстар мұнымен тоқтап қалмайды. Парламент Мәжілісі қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын қарастырылған. Онда заңсыз аң аулау мен балық аулауды қылмыстық құқық бұзушылық санатынан қылмыс санатына ауыстыру ұсынылған. Бұл заң бұзушыларды үш жылға дейін бас бостандығынан айыруға мүмкіндік береді. Қазіргі ең ұзақ жаза – 40 күн қамауға алу. Қазақстан Республикасының президенті Қасым-Жомарт Тоқаев браконьерлерге қарсы жазаны қатаңдатуды 2019 жылдың шілдесінде тапсырған болатын. Бұл «Охотзопромның» инспекторы Қаныш Нұртазиновті браконьерлер атып өлтіргеннен кейін қолға алынған еді. «Қайғылы оқиғалар браконьерліктің ұйымдасқан қылмыстың ең қауіпті түрі ретінде көрсетті. Бір жылда екі жабайы табиғат инспекторы олардың қолынан қаза тапты. Шығыс Қазақстан облысы Марқакөл көлінде браконьерлер тобының қылмыстық әрекеті орын алды. Бұл тек оқшау жағдайлар, бірақ браконьерлік қылмыстар терең тамыр алып барады, оның ішінде құқық қорғау органдарының салғырттығы да бар. Олар біздің ұлттық байлығымызды құртып жатыр» деді ҚР Президенті.
Соңғы уақытта ел аумағында браконьерліктің шектен шығуына жұртшылық тарапынан көбірек көңіл аударылуда. Аталған мәселе әлеуметтік желілерде біраз талқыланыпта жүр. Қазақстанда ақбөкендерді аулау, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторлардың өміріне қол сұғушылық үшін жауапкершілік бар. Бүгінде бірде-бір ресми агенттік браконьерліктің кесірінен мемлекеттің табиғаты мен экономикасына келтірілген зиянның шамамен дәлелді санын атай алмайды. Табиғат қорғау органдары да, табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалануды мемлекеттік бақылау және қадағалауды жүзеге асыратын басқа да органдар, аң аулауды пайдаланушылар да бекітілген аумақтарда жабайы аңдарды, құстар мен балықтарды заңсыз аулаудан келтірілген залалдың нақты санын көрсеткісі келмейді. Көбінесе, жыртқыш аң-құс санының азаю салдарын қасқырларға, мелиорацияға, химизацияға, ауыл шаруашылығы интенсификациясына, жолда көлік қағып кетуі мүмкін деген болжамдарға арта салады. Бірақ адамның браконьерлік әрекетінен болатын шығындар туралы нақты есеп жоқ. Дегенмен, Қазақстанда ақбөкендерді аулау, жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторлардың өміріне қол сұғушылық үшін жауапкершілік бар. Қазақстанда браконьерлік әрекет жасағандар заң бойынша қатаң жазаланады, бірақ бұл туралы екінің бірі біле бермейді. Сондықтан болар, қанжығасы майланғандар аңшылықтың қызығына түсіп, Қызыл кітапқа енген жануарларды да аямайды. Бұл әрекетпен күресу үшін Қазақстан ІІМ браконьерлер қызметінің жолын кесу бойынша тұрақты түрде жедел-алдын алу іс-шараларын жүргізіп тұрады. Осындай тұрақты қорғау шараларының арқасында 2021 жылғы есеп бойынша киіктердің саны 842 мыңға жеткен. Жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін, оның ішінде киіктерді қорғау жалпы ауданы 123 млн га болатын 12 облыстың аумағында жүзеге асырылады, онда 430 инспектор және жүріп өту мүмкіндігі жоғары 152 автокөлік құралы жұмыс істейді. Киіктерді қорғаймыз деп үш бірдей инспектор қаза тапқан 2019 жылғы қайғылы оқиғаларға байланысты Мемлекет басшысы браконьерлікпен күрес бойынша түбегейлі және шұғыл шаралар қабылдауға тапсырма берген болатын.
Заңсыз балық аулау бойынша Қазақстан Қылмыстық кодексінің 13-тарауы табиғи ресурстарды заңсыз пайдалану бөліміне арналған. 335-бапқа сәйкес аңшылықта тыйым салынған заттар мен құралдарды пайдалану яғни, жарылғыш заттарды, химиялық реагенттерді, электр тогын және т.б. балықтардың, су жануарлары мен өсімдіктердің жаппай жойылуына әкелетін барлық нәрсені қолдану балықты және басқа да су жануарларының ресурстарын немесе өсімдіктерін заңсыз дайындау болып саналады. Мұндай бұзушылық үшін айыппұл көлемі: 3 000 АЕК дейін – 8 334 000 теңге, немесе сол сомаға түзеу жұмыстары, не 800 сағат қоғамдық жұмыс немесе үш жылға дейін бас бостандығынан айыру көзделген. Бұл ретте мүлік тәркіленеді және бес жылға дейін аң аулауға және кейбір еңбек лауазымдарына тыйым салынады. Ал сирек кездесетін және тыйым салынған түрлерге заңсыз балық аулағаны үшін айыппұл екі есе өседі – 6 000 АЕК немесе 16 668 000 теңге. Сондай-ақ, қамау мерзімі алты жыл болады.
Заңсыз аң аулау бойынша Жануарларды заңсыз аулағаны үшін жаза түрі: 8 334 000 теңге және балық аулау кезіндегідей басқа да салдарлар. Тыйым салынған жерлерде немесе тыйым салынған түрлерде аң аулау кезінде айыппұл 6 000 АЕК – 16 668 000 теңгені құрайды. Бұл жағдайда адам 3-6 жылға бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Заңсыз аң аулауға жататын әдістерге мыналар жатады. Оның ішінде көлік құралдарын пайдалану – АТ және мініс көлігі, қайықтар, Мотоциклдер, квадроциклдер, машиналар және тіпті авиатехника; аң аулау құралдары – пневматикалық қарудан лақтыратын және суық қаруға дейінгі барлық түрлері, сондай-ақ аңшылық құстар мен иттерді пайдалану. Сондай-ақ, жануарлар мен өсімдіктердің қорғалатын түрлерінің бөліктерін сату, сатып алу, сақтау немесе пайдалану да қылмыстық жауапкершілікке әкеп соқтыратынын атап өткен жөн. Мұндай бұзушылықтар үшін 3 000 АЕК (8 334 000 теңге) дейін төлеуге тура келеді. Сондықтан қорғалатын түрлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету ету қажет.
Браконьерлік – күрделі әлеуметтік-экономикалық проблема. Қазіргі уақытта браконьерлікпен күрес қоғамда болып жатқан жаңа процестерге және қоғам алдында тұрған міндеттерге сәйкес жаңа серпін алуы керек. Браконьерлікпен күресті күшейтудің заңнамалық шаралары қорғалатын жануарлардың санын көбейтуге, балық қорлары мен өсімдіктерді сақтауға, сондай-ақ оларды қорғау тетіктерін нығайтуға көмектеседі деген сенім бар.
Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күніне орай Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстанда жан-жануарлардың, құстардың, балықтар мен өсімдіктердің ондаған түрі жойылып кету қаупінің алдында тұр. Табиғатты қорғау – мемлекеттік маңызы зор іс», деп атап көрсетті. Сондай-ақ Мемлекет басшысы өзінің Твиттер әлеуметтік желісіндегі парақшасында адамдардың планетаны қоршаған ортаның ластануынан құтқару үшін бірігуі керектігін айтты. Ұрпағымыз үшін осы әлемді таза әрі қауіпсіз күйінде сақтап қалайық», деді Президент. Бұл мәселе әсем табиғаты талайды тамсандырған Қазақстан үшін де аса өзекті болып отыр. Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабы – еліміздегі сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің тізбелері берілген, олардың түрлі-түсті суреттерімен безендірілген басылым. Бұл кітап Қазақстан аумағындағы сирек кездесетiн және құрып кетудің алдында тұрған өсiмдiктер мен жануарлар туралы мәліметтер жиынтығын, оларды зерттеу, қорғау және өсімін көбейту жөнiндегi қажетті шараларды қамтиды.
Қазақстанның Қызыл кітабы сол кездегі үкіметтің шешімімен 1978 жылдан шығарыла бастады – омыртқалы жануарларға арналған бірінші бөлімі жеке кітап болып дәл осы жылы жарық көрді, онда омыртқалы жануарлардың 87 түрі қамтылған. Атап айтқанда, балықтың – 4, қосмекенділердің – 1, бауырымен жорғалаушылардың – 8, құстардың – 43, сүтқоректілердің – 31 түрі тіркелді.Қазақстанның Қызыл кітабының екінші бөлімі 1981 жылы елімізде қорғауға алынған өсімдіктерге арнап шығарылды, яғни бұл өсімдіктер дүниесіне арналған бірінші басылым болды. Онда өсімдіктердің 307 түрі тіркелген. Бұл өсімдіктердің қатарында жабық тұқымдылардың – 288, жалаң тұқымдылардың – 2, қырыққұлақ тәрізділердің – 3, мүктердің – 3, саңырауқұлақтардың – 10, қыналардың – 1 түрі берілген. Қызыл кітаптың 1991 жылғы басылымына тіркелген өсімдіктер мен жануарлар түрлері екі санат бойынша топтастырылған. А санатында жойылып кету қаупі төнген өсімдіктер мен жануарлардың түрлері қамтылған болса, Б санатында олардың сирек кездесетін түрлері берілді. Ал 1996 жылы жарық көрген басылымында омыртқалы жануарлардың 129 түрі мен түр тармақтары тіркелді. Онда балықтардың – 16, қосмекенділердің – 3, бауырымен жорғалаушылардың – 10, құстардың – 58, сүтқоректілердің – 42 түрі мен түр тармақтары туралы мәліметтер берілген. Сонымен қатар онда алғаш рет омыртқасыз жануарлардың 105 түрі берілді, оның ішінде жәндіктердің – 96, шаянтәрізділердің – 1, ұлулардың – 6, құрттардың – 2 түрі туралы деректер тіркелген. Қазақстанның Қызыл кітабының үшінші басылымы қайта өңделіп әрі толықтырылып, қазақ тілінде жарық көрді. Бұл үшінші басылымның бірінші томы «Жануарлар», ал оның бірінші бөлімі «Омыртқалылар» деп аталды. Онда омыртқалы жануарлардың 125 түрі мен түр тармағы туралы деректер берілген. Қызыл кітаптың үшінші басылымында тіркелген жануарлардың түрлері 5 санат бойынша жіктелген. Оның бірінші санатында жойылып бара жатқан жануарлар болса, екінші санатында саны жылдан-жылға күрт азайып бара жатқан түрлері қамтылған. Ал үшінші және төртінші санаттары сәйкесінше сирек кездесетін және ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген жануарларды қамтыды. Бесінші санаттағы жануарларға қалпына келтірілген түрлер жатқызылған. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының үшінші басылымында тіркелген омыртқалы жануар түрінің қандай отрядқа, қандай тұқымдасқа жататыны және әрбір жеке түрге қатысты қысқаша қазақ, ағылшын тілдерінде деректер берілген. Сонымен бірге, тіркелген әр түрдің суреті, оның Қазақстан аумағында таралуы көрсетілген карта және сол жануардың түріне қатысты ақпарат көздері (кітаптар, мақалалар) ұсынылған.
ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің мәліметінше, өсімдіктер мен жануарлар түрлерін Қызыл кiтапқа енгізу және одан шығару жөнінде ұсыныстарды ведомствоаралық ботаникалық және зоологиялық комиссиялар қарайды. Мұндай комиссиялар уәкілетті органға өсімдіктер мен жануарлардың белгілі бір түрлерін Қызыл кітапқа енгізу немесе одан алып тастау туралы ұсыныстарды енгізеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның Қызыл кітабына Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 31 қазандағы №1034 қаулысымен бекітілген, еліміздегі өсiмдiктер мен жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi төнген түрлерiнiң тiзбесiндегі өсімдіктердің 387 түрі және жануарлардың 224 түрі енгізілген. Мәселен, олардың қатарында ақ тұңғиық, жаңғақты лотос, ұйқышөп, көктем жанаргүлі, Бетпақдала сылдыршөбі, Әулиеата қаңбағы, Алтай рауғашы, Тарбағатай кемпіршөбі, Талас қайыңы, ұсақ жемісті мүкжидек, аюжидек, Сиверс алмасы, кәдімгі өрік, Еділ майқарағаны, Қаратау түйетабаны, Іле үшқаты, таусағыз, Алматы ақжапырағы, Түркістан гүлкекіресі, Ұлытау түймешетені, дермене жусан тәрізді және т.б. өсімдіктер бар. Сондай-ақ сүйекті балықтардан Сібір бекресі, Каспий албырт балығы, Арал албырт балығы, ақбалық, Іле қарабалығы және т.б. осы тізімге енгізілген. Ал бауырымен жорғалаушылардан сары бауыр кесіртке, шұбар кесіртке, жолақты әбжылан жойылып кету қаупі бар жан-жануарлардың қатарында. Қызғылт бірқазан, сарықұтан, қоқиқаз, қара дегелек, сұңқылдақ аққу, ақбас үйрек, бүркіт, қарақұс, құмай, ақсұңқар, дуадақ, үкі тәріздес құстар да қорғауға алынған құстар ретінде Қазақстанның осы Қызыл кітабынан орын тапқан. Сүт қоректі жануарлардан қызыл қасқыр, Тянь-Шань қоңыр аюы, орман сусары, қабылан, барыс, қарақұйрық, сондай-ақ Қазақстан арқары, Қаратау арқары, Қызылқұм арқары тәрізді арқар түрлері мен жалман, қосаяқ және т.б. жойылып бара жатқан түрлер болып саналады.
Соңғы мәліметтер бойынша, сирек кездесетін тұяқты жануарлар мен ақбөкендердің санының жыл сайын артып келе жатқаны байқалып отыр. Қазіргі таңда Қазақстанда ақбөкендердің популяциясы 334 мың дараққа жетіп, өсімі 55%-ды құрады. Бұл туралы биылғы халық алдындағы есеп беру кездесуі кезінде экология, геология және табиғи ресурстар министрі мәлім етті. Министрдің айтуынша, ведомство осы динамиканы сақтап қалу үшін тиісті іс-шараларды қабылдауда. Жабайы жануарлардың табиғи популяцияларына қысымды төмендету үшін аң-құс өсіруді дамыту қажет, бұл – аңшылық шаруашылықты дамыту саласындағы перспективалы бағыттардың бірі. Осы мақсатта заңнамалық актілерге тиісті түзетулер енгізілді. Сонымен қатар, сирек кездесетін жануарларды сақтау және санын арттыру үшін оларды тарихи мекен ететін жерлеріне қайта жерсіндіру бойынша жұмыстар атқарылуда. Мысалы, Түркістан облысында сирек кездесетін құстарды қайта өсіру үшін халықаралық дуадақтарды қорғау ұйымының қолдауымен орталық құрылды, онда биыл табиғатқа 6 мыңнан астам дуадақ дарағын ұшыру көзделіп отыр. Айта кетейік, Қызыл кітаптың әрі танымдық, әрі тәрбиелік мәні зор. Ол адамдарды табиғатты аялай білуге, оған қамқор болуға үндейді.
Табиғатты қорғау заңнамасын күшейту бойынша биылғы жылдың І жартыжылдығында еліміз бойынша мемлекеттік инспекторлар табиғатты қорғау заңнамасын бұзудың 3 748 оқиғасын анықтады. Үш мыңнан астам адам әкімшілік жауапкершілікке, 12 браконьер қылмыстық жауапкершілікке тартылды, жалпы айыппұл сомасы 44 млн теңгені, келтірілген залалдың сомасы 1,6 млрд теңгені құрады.
Сонымен қатар, ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің хабарлауынша, биыл шекара маңы аумақтарында киіктердің мүйізін контрабандалық тасымалдау орындарын, сондай-ақ болуы мүмкін ұйымдасқан қылмыстық топтарды анықтау бойынша жұмыс жүргізіледі. Дипломатиялық арналар арқылы Қытай, Ресей және Қырғызстанды дериваттарды контрабандалық тасымалдау туралы хабардар етіп, одан кейін бірлескен іс-шаралар кешенін әзірлеу жұмыстары қолға алынуда. Бұдан басқа, «Охотзоопром ӨБ» РМҚК жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорынды дамыту тұжырымдамасы әзірленді, онда инспекторлық құрам жұмысын жақсарту шаралары қарастырылды.
Жан-жануарларды қорғау шаралары бойынша «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 15-бабының 2-тармағына және 43-бабына сәйкес жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерін қорғауды мемлекет жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдар жануарлар дүниесін қорғауды, өсімін молайтуды және орнықты пайдалануды жүзеге асыру үшін мамандандырылған ұйымдар құрады. Мәселен, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерін, оның ішінде киіктерді қорғауды қамтамасыз ету үшін Үкімет Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің «Охотзоопром ӨБ» РМҚК құрды. Кәсіпорында күн сайын жануарларды қорғау шараларына 225 инспектор, 95 автомобиль техникасы жұмылдырылады. Сондай-ақ, өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген түрлерін және басқа да табиғи кешендерді қорғауға 10 мемлекеттік табиғи қорықтан, 13 мемлекеттік ұлттық табиғи парк және 6 мемлекеттік табиғи резерватынан жалпы саны 4 207 инспектор тартылған. Бұдан басқа, 14 облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциялары өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау, олардың өсімін молайту және пайдалану саласында мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жүзеге асырады.
Уылдырық шашу кезеңінде балықтың бағалы түрлерінің еркін қозғалуын қамтамасыз ету үшін, соның ішінде бекіре тұқымдас түрлерінің уылдырық шашу орындарына кедергісіз жетуіне мүмкіндік жасап, заңсыз балық аулау мен айналымына жол бермеу үшін құқық және табиғатты қорғау органдарының қызметкерлері бірлесіп жұмыс атқарады. Бұл ретте негізгі күштер Атырау облысының шегіндегі Каспий теңізінің жағалауы мен акваториясына және Жайық пен Қиғаш өзендерінің саға алды кеңістігіне жұмылдырылады, себебі осы жерлерде браконьерлік фактілері жиі тіркеледі. Бұдан басқа, кедендік бақылау бекеттерінде, әуежайларда, вокзалдарда және ірі тасжолдарда балық өнімдерін Қазақстан Республикасының аумағынан тысқары шығаруға бақылау жұмыстары қарқындатылып, заңсыз балық айналымы фактілері анықталып, тоқтатылады.Қоршаған ортаны қорғаудың игі шараларының бірі ретінде Қазақстанның ұлттық парктеріндегі заң бұзушылықтардың жолын кесу мақсатында жуырда жедел желінің іске қосылуын атап өтуге болады.
