Қазақтың талантты жазушысы Шерхан Мұртаза айтқан мәнді сөз бар: «…Париж бардым – Париж түсiме кiрмедi, Мысыр бардым – Мысыр түсiме кiрмедi. Қытай, Моңғолия, Үндiстан, Пәкiстан, Иран бардым. Мұхиттың арғы бетiндегi Техаста, Чикагода, Нью-Йоркте болдым – олар да түсiме кiрмедi. Баяғыда Мәскеуде бес жыл оқыдым – оны да түсiмде көрмедiм… Түсiмде ылғи Ақсу-Жабағылыны көремiн…» Сәті түсіп, жуырда сол әйгілі Ақсу-Жабағылы қорығына сапарлап бардық. Діттеп келген кісіміз бар еді. Қорықтың қызметкері Сматулла Жұманов деген ағамыз жылы шыраймен күтіп алды. Қоршаған ортаға қамқор, тарихты айтқан кезде іркілмейтін азамат екен. Қас қарайғанға дейін табиғатқа тамсанып, Сәкеңнің де әсерлі әңгімесін тыңдап, уақыттың қалай өткенін байқамай қалдық.
Ақсу-Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы – Талас Алатауының (Батыс Тянь-Шань) солтүстік-батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан еліміздегі, тіпті Орта Азиядағы ең байырғы қорық. Бұл мекен – өте сирек кездесетін, жер бетінен жоғалып бара жатқан жануарларға бай. 1926 жылы құрылған тұңғыш қорықтың орталығы Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданындағы Жабағылы кентінде орналасқан. Сонымен қатар, Төлеби және Бәйдiбек аудандары мен Жамбыл облысының Жуалы ауданын қамтиды, екі мемлекетпен – Қырғызстан және Өзбекстанмен шектеседі. Ескі деректер Ақсу–Жабағылының құрылуын Алаштың ардақты ұлы Тұрар Рысқұловтың есiмiмен тығыз байланыстырады. Мұнда Т. Рысқұловтың ықпалымен Ташкент университетiнен арнайы ғалымдар жiберiлiп, 1926 жылға дейiн жан-жақты зерттелiптi. Көп ұзамай Қазақ АКСР басшылығы Ақсу-Жабағылы қорығын құру туралы қаулы қабылдаған. Бұрын қорық аумағы 30 мың гектар болған. Қорықты алғаш басқарған Борис Тризна мен Тұрар Рысқұловтың табандылығы арқасында 1937 жылы 70 мың гектарға дейiн ұлғайтылған.
Ақсу-Жабағылы – Қазақстан аумағында әлемдiк биосфералық қорықтар жүйесiне енгiзiлген бесiншi қорық. Еске сала кетсек, 2012-2014 жылдары ЮНЕСКО-ның қорықтар тiзiмiне Қорғалжын, Алакөл, Қатонқарағай мен Ақжайық кiрген. Бүгiнде Ақсу-Жабағылы қорығының аумағы 131 934 гектар алқапқа ұлғайған. Қорықтың атауы осы қорықтың аумағында орналасқан екі өзеннің (Ақсу, Жабағылы) атынан шыққан. Мұнда өсiмдiктердiң 1759 түрi өседi. Оның 41 түрi «Қызыл кiтапқа» енген. Жануарлардың – 51, құстардың 267 түрi тiршiлiк етедi. Қорық флораға бай. Күзетілетін өсімдік түрлерінің көлемі: саңырауқұлақтар – 250-ден астам; мүктер, қыналар, балдырлар – 60-70 түрлі, биік өсімдіктер – 1300 түрден астам. Флораның өзгешелігі мен ерекшелігі биік өсімдіктердің негізінде жақсы көрініске ие. Бұл топта 200-ден астам сирек кездесетін өсімдік түрлері байқалады, оның ішінде: Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың 177 эндемі; шамамен 30 таусыншақ; 39 – Қызыл кітапқа енген өсімдіктер. Грейг және Кауфман қызғалдақтары – қызғалдақтардың әлемге танымал жүздеген сұрыптарының негізін салушылар аса танымал. Тағы бір маңызды дерек, мұндағы қорықтың бас кеңсесi, мұражай, тағы басқа ғимараттар ЮНЕСКО қамқорлығы аясында бөлiнген қаржы есебінен күрделi жөндеуден өткiзiліптi. Қорықта аңдарға жылына үш мәрте – көктемде, күзде және алғашқы қардағы аңдардың iздерi бойынша санақ жүргiзiледi. Қазір қорық басшылығы аң-құстарды бақылау үшін фотоқақпандардың қызметiн тұрақты пайдаланады екен.
Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан.
Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сарыбауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу – Жабағылы қорығы – табиғаттың нағыз ғылыми лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі.
Қорыққа жылына 2000-300-нан астам турист келетін көрінеді. Оның жартысына жуығы шетелдiктер. Әсiресе, Германия, Израиль, Италия, АҚШ, Жапония, Канада, Австрия, Швейцария мен Голландиядан келетiндер көп екен. Оларға 3 экологиялық сүрлеу, 7 экскурсиялық бағыт бойынша саяхат ұйымдастырылады. Туристерге Жетiмсай, Талдыбұлақ, Байбарақ, Кiшi Қайыңды және Үлкен Қайыңды аңғарларын, Қызылөлген және Айнакөл көлдерiн, Бойдақсай және Қасқабұлақ шыңдарын, Ақсу өзенiнiң құз шатқалын, Таяқсалды, Көксай көлiнiң аңғарларын көруге мүмкiндiк жасалған. Келушiлерге сол бағыттар бойынша жаяу, атпен, көлiкпен экскурсияға шығуға болады. Сүрлеулерге шығу үшiн алдын ала тапсырыс қабылданады, бiр топта 5-6 адам. Бүгiнде қорықта шағын қонақүй, мұражай жұмыс iстеп тұр.
Жылына – 3000-дай турист… Бір қарағанда қорыққа келушілердің саны аз секілді. Бірақ оның да өзіндік себептері бар екен. Туристердiң көп келуi табиғатқа керi әсерiн тигiзіп, яғни көк шалғынды жер тез тапталатын көрінеді. Адамның көптігінен аңдар да үркiп, төменге жақындамайды. Қорық қызметкерлері аң-құстардың саны көбейгенше осы көрсеткiштiң өзi жеткiлiктi екенін және табиғатқа үнемі қамқорлық таныту керектігін айтады. Ақсу-Жабағылы қорығы бүгінде Ауыл шаруашылығы министрлiгiне қарайды. Қазiр ұжымда 70-тен астам адам еңбек етедi. Экологиялық ағарту және туризм, күзет, ғылым, қаржы және ұйымдастыру бөлiмдерi жұмыс iстейдi. Тауда 12 кордон (арнайы бекеттер) бар. Онда мемлекеттiк инспекторлар отбасымен бiрге тұрады. Барлық кордон жаңадан салынып, қажеттi құралдармен қамтамасыз етiлген. Қазіргі таңда аудан әкiмшiлiгi кәсiпкерлермен бірлесіп, қорыққа баратын жолды, оның айналасының инфрақұрылымын жақсартуға күш салуда.
Тұмса табиғаттың төрінде орын тепкен Жабағылы ауылында ел игілігі жолындағы ілкімді істер атқарылып, ауыл тұрғындары ризашылыққа бөленуде. 95 жылдық тарихы бар, елімізде ең алғашқы ашылған қорық «Ақсу Жабағылы» қорығы орын тепкен ауыл қала кейпіне сай арайланып, көркейіп келеді. Жыл сайын шет мемлекеттер мен еліміздің түкпір-түкпірінен ағылып келетін туристер қорықтың тамаша табиғатын тамашалап, ауылдың жаңа келбетіне тамсанып қайтатыны жасырын емес. Бүкіл елімізге мәлім Жабағылы ауылдық округінде бүгінде 3000-нан аса халық тұрады. Округ аумағында үш елдімекен орналасқан. Аудан әкімі Н.Байғұттың ұйытқы болуымен округте былтыр бірқатар жұмыстар жүргізілді. Атап айтар болсақ, ауыл әкімдігінің жаңа ғимараты бой көтеріп, ауылдың кіре беріс аймағына арка, ауыл атауы жазылған стелла орнатылып, үш көшенің жарықтандыру, бір көшеге асфальт салу тағы басқа жұмыстар атқарылуда. «Ауылына қарап, азаматын таны» дегендей, ауыл әкімінің мұрындық болуымен көктем мезгілінде көше бойларына сәнді ағаштар егіліп, орталық көше жасыл аймаққа бөленді. Сонымен қатар, ауыл кәсіпкерлерінің демеушілігмен аз қамтамасыз етілген жандарға қол ұшын беру, абаттандыру жұмыстарына үлес қосып келеді. Ауданның бренді саналатын Жабағылы ауылы алдағы уақытта көрікті, туризм аймағына айналмақ.
Туризм демекші, таяуда Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің 26.04.2022 жылғы # 27-67/ НҚ бұйрығына сәйкес Түркістан облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясы, “Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы”, “Ақсу – Жабағылы қорығы” және “Сайрам Өгем ұлттық табиғи паркінің” мамандары “Ақсу – Жабағылы қорығының” туристік маршрутында түгендеу жұмыстарын жүргізді.
Ақсу-Жабағылы қорығы Қазақстанды дүние жүзіне ЮНЕСКО шеңберінде танытып келеді. Құрылғанына ғасырға жуық уақыт болған ежелгі қорыққа қызығушылар саны да жыл өткен сайын арта бермек. Жаратылыстың бір кереметін көргіңіз келсе, тұмса табиғаттың қаз-қалпында тамашалағыңыз келсе, сонда барыңыз. Бұл – әсте жарнама емес. Оның да жарылқайтын кездері бар болса керек. Біздікі – туған еліңнің байлығын аялау мен бағалау, өскен жеріңнің қадірін білу мен мақтаныш тұту, барымызды насихаттау.
С. Тастанбек
