Қазақтың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов 1960 жылдары Созаққа келгенінде бұрынғы қамал іргесінде тұрып: «Бұл жерлер жатқан тарих қой, – депті. – Мынау Созақта қазақтың екі ханы жатыр. Қарт Қаратаудың әр қойнауы толған сыр ғой. Анау Баба ата, Құмкент, Шашты Әзиз әулие – бәрі-бәрі құпиясын ішке бұғып жатқан тылсым дүниелер. Ашып қалсаң, талай тарихқа қанығар едің, шіркін, қолды бір босатып алып зерттер ме еді» деп армандаған екен.
Сөз жоқ, Созақ, Әзіреті Қаратау – қазақтың төл шежіресіне тұнып тұрған өңір. Тау баурайында табиғаты көркем, киелі жерлер көп. Соның барлығын көзіңмен көріп, ауасымен тыныстай білгенге не жетсін! Кешегі арғы аталарымызға орнықты орда болған, бергі аталарымызға қайыспас қорған болған қасиетті Созақ қазақтың қарашаңырағы.
Созақ – Қазақ хандығының ең бірінші астанасы болған қала. 1465-1469 жылдар аралығында Керей мен Жәнібектің ордалары осы қалада тігілген екен. Әбілқайыр ханның ханның өлімінен соң басталған билік үшін таласта Созақ қаласынан хан ордасы көшірілген. Осыдан-ақ екі мың жылдық тарихы бар бұл қаланың ерекше мәнге ие болғанын көреміз. Археологиялық зерттеулер Созақ қаласының тарихы тереңде жатқанын, шамамен екі мың жылдықты құрайтынын айтады. Қазақ хандығының дамып, өркендеуінде ерекше үлес қосқан. Созақ қаласының орын тепкен жері Қаратаудың басында, қазіргі Созақ ауылының тұсында болған. Бұл жерде орта ғасырға жататын екі қаланың орны бар екен. Алғашқысыныңаты Тарсатөбе деп аталады. Қала қазіргі ауылдың солтүстік-шығысына қарай орналасқан. Ал келесісі ауылдың ортаңғы жағындағы жергілікті халық «Өргешігі» деп атайтын бұрынғы Созақтың орны. Ауылда бір емес екі бірдей қаланың ізі жатқанын тұңғыш айтқан қазақтың кемеңгер зерттеушісі Әлкейь Марғұлан болатын. Оның жұмыстарының нәтижесі алғашқы қаланы ҮІІ-ХІІ ғасырларға жатқызады, ал Созақта ХІІІ-ХҮІІІ ғасырлардың аралығында тіршілік болған дейді. Өткен ғасырдың орта шегінде жүргізілген тағы бір археологиялық жұмыстар Тарсатөбе қаласын сонау біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ – біздің заманымыздағы ІХ ғасырлар аралығында гүлденген қала деген пікірге келді.
Қаланың нағыз көркейген тұсы Қазақ хандығының құрылғандығымен тығыз байланысты. Археолог Ақышевтің мәліметінше, Созақ қаласы арқылы хандықтың басты қалаларына апаратын Суындық, Ақсүмбе секілді асулар өткен. Міне, сол себепті де бұл қала сауда-экономикалық маңызға ие болған. Созақ – Қаратаудың теріскейінінде Дешті қыпшақтың даласынан Түркістан мен Отырарға, Сауран мен Сайрамға, батыс жақтағы Аралдың маңайындағы қалаларға, Шу мен Таластағы ірі орталықтарға апаратын жолдың түйісер тұсында орналасқандығымен маңызды. қазақ хандығының тірегі ретінде Созақтың маңызды орталық болғандығын көруге болады.
Жоңғар шапқыншылығы кезінде Созақ ірі бекіністің біріне айналды. Жоңғарлардың жойқын шабуылдарына төтеп беріп жатқан қазақ әскерлерін азық-түлікпен, қару-жарақтармен қамтамасыз етіп отырған. Созақтың ірі қала болғандығы тіпті орыс жазбаларында да ұшырасады. Әбілмәмбет ханның тұсында (1743-1745 жж.) Созақ Отырар, Түркістан, Сауран, Өгізтаумен бірге Қазақ хандығының басты орталық қалаларының бірі болғандығы орыс деректерінде айтылады.
Қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібектің қайда жерленгені әлі күнге дейін белгісіздеу болып келе жатыр. Мәселен, Ілияс Есенберлиннің «Алмас қылыш» романында Әбілқайыр хан мен Жәнібек ханның қабірі Созақтағы Жуантөбе деген жерде деп айтылады. Оған тарихшы ғалымдар қате дерек деп бағасын берді. Бұл туралы белгілі журналист Бақтияр Тайжан «Егемен Қазақстан» газетінде індете зерттеп жазып еді.
Қазақтың әрбір жәдігеріне ыждағаттылықпен қарап, халқымыздың жоғын түгендеуге үлкен үлес қосқан мемлекет қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков 1993 жылдары Созаққа келгенінде қасындағы ғалым Мұхтар Қожаға: «Түбінде қазақ хандарын іздейтін, зерттейтін уақыт туады. Халқымыздың тарихы қалпына келеді. Тарихи болжамдарға қарағанда, қазақтың қос ханының қабірі осы Созақта делінеді. Соны зерттеңдер», деп аманат айтқан екен. Созақтың басынан өткен тарихи кезеңдерін шашауын шығармай тырнақтап жинап жүрген жергілікті тарихшы, кеудесі алтын сандық Сүлеймен Тәбрізұлына да осы бағытта ізденуді өтініпті.
Тарихи деректерге сүйенсек, Әбілқайырдан іргесін аулақтатқан Керей мен Жәнібек өзіне ерген тайпаларымен қопарыла көшіп Моғолстанға, Есен-Бұға ханның қарамағына келгенде қазақ көшінің Шу мен оған қапталдас жатқан Мойынқұмға келгендігі айтылады. Сол ғасырларда осы өңірдің тарихи-мәдени сауда орталығы Созақ шаһары болғандығы, оның VI ғасырдан XIX ғасырға дейін өмір сүргендігі белгілі. 1946 жылы Әлкей Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы мен 1947-1948 жылдарда А.Н.Бернштам басқарған археологиялық экспедицияда осы деректер расталады. Яғни, өз алдына байрақ көтеріп, тарих сахнасына қазақ ұлтын алып шыққан Керей мен Жәнібектің сол тұстағы тірек қала Созақты жайлағандығы тарихтан мәлім.
Бақтияр Тайжан ағамыз айтады: Созаққа іссапармен бардық. Бұрынғы Созақ қамалының орнында ауылдың бір топ ақсақалдары тосып тұр екен. Алды алпыс, соңы сексеннің сеңгіріне аяқ басқан ағаларымыз «қамал төрт қақпалы екенін үлкендерден естігенбіз, көз алдымызда соқпа тамдар құлап жатты. Бала кезімізде көк күмбезді кесененің үстіне шықтық, асыр-салып ойнаған едіктен» әрі аспады. «Неге білмейді?» деп оларға кінә арта алмайсың. Қылышынан қан тамған Кеңес империясының қанды қасабының соңғы құрбандары – Созақ көтерілісшілері осы қамалда соңғы сарбазына дейін оққа ұшқан. VI ғасырдан бері өмір сүрген, үлкен сауда орталығы, тірек қала болған қамалдың жермен-жексен қиратылуында осындай гәп бар. Ұлы әулие Қарабураның кесенесін бұзып, кірпішін құрылысқа пайдаланамыз деген қызыл белсенділер хандық дәуірден белгі қалдырмауға шын тырысқан ғой.
Созақта Сүлеймен Тәбріз есімді ақсақал тұрады. Өзбекәлі Жәнібековтің аманатын орындап, көзі тірі шежіреші қарттардан тырнақтап дерек жинаған кісі.
– Ең әуелі Созақ шаһарының көне «Жібек жолының» үстінде пайда болған қамал-қала екендігін аңғаруға болады. Дәл түбінде қарт Қаратаудың күнгей бетінде орнаған Шабғар-Ясы-Түркістан қаласы 1500 жылдығын тойлаған болса, көне Созақ шаһарының сол қаладан бір жасының да кем еместігіне күмән келтіруге болмайтын сияқты, – дейді Сүлеймен ағамыз.
Созақ шаһары Қазақ хандығының қалыптасу кезеңінде тірек қала ретінде шешуші маңызға ие болды. Осыған орай атақты ғұлама Әлкей Марғұлан:
«Қаратаудың солтүстік бөктерінде Созақ поселкесінде сол аттас қамал қала бар, ол қазақ жерлерін біріктірудің бастапқы кезеңінде қазақ хандығының тірегі болған. Созақ қырға жақын тұрған ірі сауда-қолөнер орталығы еді, онда көптеген керуен сарайлары, тұрғын үйлер мен сауда дүкендері және қолөнер тауарлары, атап айтқанда, былғары, ұста, зергерлік және керамикалық тауарлар өндірілген шағын шеберханалар болған», – деп жазады.
Созақ пен оның айналасындағы қоныстар жайлы: «Қаратаудың солтүстік беткейіне орналасқан Созақ әрдайым-ақ далалық аудандарда билік жүргізуі үшін де, сонымен бірге, Түркістандағы қалалар үшін де Қазақ хандығы әкімдерінің сыртқы жаумен күресіндегі басты таянышы, стратегиялық тұғыры болды. Созақ тек жақсы бекініс қана емес, сонымен қатар, далаға қарай шығыңқы орналасқан сауда, қолөнер кәсібі орталығы болатын. Созақ төңірегінде материалдарда аталған және археологтар зерттеген өзге отырықшылықты қазақ қоныстары: Күлтөбе, Ран, Тастөбе, Тасқорған, Көктөбе қалалары да болды. Олардың кейбірі бекіністер, бас-қалары егіншілікпен айналысатындардың ауылдары еді» деп жазады.
Қазақ хандары осында жерленгенін айтқанда, жергілікті халық аузында айтылып келген пікірді ескерусіз қалдыруға болмайтын сияқты. Жасы егде тартқан кез келген Созақтың ұқпа құлақ байырғы тұрғындарынан сұрасаңыз барлығы бір ауыздан қамал-қаланың түстік жақ шетіндегі қазір тегіс жерге айналып, белгі қалмаған орынды «Хан мазары» деп көрсетеді.
Зерттеушілердің айтуынша, 1950 жылдарға дейін Қамал-қаланың сыртқы жағында дуалға жапсарласа тұрған қос қабірді халық «Хан мазары» деп келген екен. Қабірлердің үстінде көк түсті, күйдірілген құмыра тәрізді белгі болған. Қамалдың құлаған дуалдарының астында қалып, қабір тегістеліп кеткен.
Айтушылар «Хан мазарында» Керей мен Жәнібек хан жерленген екен» десе, енді біреулері Жәнібек хан мен оның баласы Махмұд сұлтанның, кейбірі Жәнібектің немересі Ақназардың қабірі екен дегенді көлденең тартады. Жалпы Керей мен Жәнібек ханның және оның балаларының Созақ жерінде болғандығын тарихи деректер де растайды. Бұған демек жүйелі зерттеу керек-ақ. Бүгінде Шолаққорғанда қазақты жеке мемлекет деңгейіне жеткізген Керей мен Жәнібекке ескерткіш орнатылған. Бұл ескерткіш Қазақстанда бірінші рет ашылды. Авторы көрнекті сәулетші Аманжол Найманбаев. Жалпы алғанда, Созақта тарихи тағылымды орын өте көп. Оның ішінде, сыр сақтап жатқан Созақ қалашығы – туристерге тартымды мекен деуге толық негіз бар.
Сәбит Тастанбек
